અવ્યવસ્થા એ જ વ્યવસ્થા છે !

અવ્યવસ્થા એ જ વ્યવસ્થા છે !

શાળાવ્યવસ્થા શું છે ? વર્ગવ્યવવસ્થા શું છે ? આવો પ્રશ્ન પૂછતાં જ આપણી આંખો સામે અદબ વાળી બેસેલાં બાળકો, હાથ પાછળ બાંધી શાળા કેમ્પસમાં ચાલતી બાળકોની હાર દેખાય છે, તો “મે… આઈ કમ ઇન સર!” નો અવાજ સંભળાય છે. તો ક્યાંક ટાંકણી પડે તોય સંભળાય એવી શાંતિવાળી શાળા તરી આવે છે. લાઇનમાં બેસવું અને અદબ વાળી ઊભા થઈ બોલવું - એ જાણે કે શિસ્ત. અને એ જ જાણે વ્યવસ્થાનો મુખ્ય ભાગ હોય એ આપણે માની લીધું છે. બાળકો વર્ગખંડમાં ‘ભણવાનું’ પણ ત્યારે જ શીખે છે- જ્યારે આ રીતે ખૂબ જ શિસ્તમય બાળપણ કે શાળાકીય વાતાવરણ ચાલતું હોય-  એવું આપણા સૌના મનમાં ઘર કરી ગયું છે. એવામાં આપણા દ્વારા થોપાયેલ બાહ્ય શિસ્ત સમયે ખરેખર બાળક આંતરિક રીતે શાંત હોય છે ખરું? –

આજથી 100 વર્ષ પહેલાં લખાયેલ એક વાક્યને વાંચી જોઈએ. “મારી શાળામાં વ્યવસ્થા જાળવવા કશી જાતનો પ્રયત્ન કરવામાં આવતો ન હતો, કારણ કે છોકરાંઓને પોતાની મેળે જ વ્યવસ્થા જાળવવાનું સૂઝવું જોઈએ. – ટૉલ્સ્ટૉયે આ વાક્ય સમજાવતાં એમણે જ વર્ણવેલ આ દૃશ્યને જોઈએ….

 : “શિક્ષક વર્ગમાં દાખલ થાય છે. વર્ગમાં એકબીજા પર પડેલાં છોકરાં ઢગલો બન્યાં છે! તેઓ બુમરાણ અને કિકિયારીઓ કરી રહ્યાં છે, — ‘અરે તું મને ચગદી નાખે છે.” “છોડ મારા વાળ.’  ઢગલાને તળિયેથી એક જણ શિક્ષકને નામ દઈને બૂમ છે: — “પીટર સાહેબ, આ બધાને જરા કહેને કે મને પજવે નહીં.” બીજાઓ ધમાચકડી ચાલુ રાખી બોલી ઊઠે છે, — “પિટર સાહેબ! નમસ્તે, નમસ્તે.”

“શિક્ષક કબાટ પાસે જાય છે, પુસ્તકો કાઢે છે અને એની પાછળ પાછળ આવતાં છેકરાંઓને વહેંચે છે. ઢગલાની ઉપરનાં છોકરાંઓ આવી ચોપડીઓ માગે છે. ધીમે ધીમે ઢગલો નાનો થતો જાય છે અને છેવટે, છેક તળિયે પડેલાં છોકરાંઓ પણ પોતાનાં પુસ્તક માટે દોડતાં આવે છે. જે એક બે છોકરાં લડતાં જમીન પર રહી ગયાં હોય છે તેમને હાથમાં ચેપડીઓ લઈને પાટલીઓ પર તૈયાર થઈને બેઠેલાં બીજાં છોકરાંઓ બૂમ મારે છે: — “ચાલો હવે બસ કરો. આટલી વાર કેમ લગાડો છો? કશું સંભળાતુંયે નથી.”

તેઓ પાટલીઓ પર, ટેબલો પર, બારી પર, ભોંય પર, અને ક્યાંકથી આવી પડેલી એક જૂની ખુરશી પર, જેને જ્યાં ફાવે ત્યાં ગોઠવાઈ જાય છે.  બધું ઠીક ચાલવા માંડે છે. – નથી કેઈ ઘુસપુસ કરતું, ચૂંટીએ ખણતું કે નથી હસતું.

હવે પાછા આવી જઈએ અત્યારની સ્થિતિમાં : આવી (અ)વ્યવસ્થાવાળો વર્ગખંડ જોયા પછી આપણા રિએક્શન શું હોઈ શકે ?

1. આપણે બધાં બાળકોને લડી અને વ્યવસ્થિત બેસવાની સૂચના આપીએ.
2. અથવા તો આ દૃશ્ય મુજબ કોઈને પણ રોકટોક ન કરીએ અને બાળકોને મન મુજબ વર્તવા દઈએ.

ü  જો આપણે એક નંબરના વાક્ય મુજબ કરીએ છીએ ત્યારે વર્ગખંડમાં બાહ્ય શાંતિ અને શિસ્ત દેખાતી હોય છે. પરંતુ આંતરિક સ્થિતિમાં હજુ પણ બાળકો એકબીજા પર ઢગલેઢગલા વળેલાં હોય છે અને એવામાં આપણી શૈક્ષણિક પ્રક્રિયાનો પણ ઢગલો વળી જતો હોય છે.

ü  જ્યારે આપણે બીજા નંબરના વાક્ય મુજબ અનુસરીએ છીએ ત્યારે આપણી સામે ખૂબ જ અવ્યવસ્થા સહિત પૂર્વાનુભવને આધારે બાળકોને ઇજા થવા સાથેની દલીલો આપણી સામે તરી આવતી દેખાય છે. બાળકોની આવી મસ્તીમાં કોઈને નુકસાન થઈ જાય તો ? વગેરે..

પરંતુ આપણે ઉપરોક્ત દૃશ્યને ફરી વાંચીશું તો ધ્યાને આવશે કે શિક્ષક પિટર, બાળકોના તોફાનને સીધા અટકાવવાને બદલે પોતાની વર્ગખંડકાર્યની બાળ-પ્રિયતાનો(?) ઉપયોગ કરી બાળકોમાં તોફાન મસ્તી માટે ઊભી થયેલી ઊર્જાને વર્ગકાર્ય કરવા તરફ વાળી લીધી. બાળકોનાં તોફાન વગરના વર્ગખંડો કે પછી બાળકો દ્વારા ઊભી થયેલ અવ્યવસ્થાઓ વિનાની શાળા હોવાની કલ્પના કરવી પણ અશક્ય છે. બાળકોનો મૂળ સ્વભાવ જ મજા-મસ્તીનો છે. જેને આપણે બાળકની ચંચળતા અને ગુસ્સાથી ધાંધલ ધમાલ વગેરે કહીએ છીએ.  આ વાક્યને ફરી વાંચી લઈએ, “મારી શાળામાં વ્યવસ્થા જાળવવા કશી જાતનો પ્રયત્ન કરવામાં આવતો ન હતો, કારણ કે છોકરાંઓને પોતાની મેળે જ વ્યવસ્થા જાળવવાનું સૂઝવું જોઈએ.” હવે આવી વ્યવસ્થાઓ આપમેળે જ ગોઠવાતી જાય તે માટે આપણે શું શું કરી શકીએ ?

v  શાળા ફક્ત બાળકોને જવાબદાર છે - તે સ્વીકારીએ.

v  શાળાના સંચાલનમાં બાળકોની ભાગીદારી વધારીએ. (આમ તો એ સંચાલન કરે અને આપણે ભાગીદારી કરીએ)

v  દરેક બાળકને  “શાળા માટે તે ખૂબ જ મહત્ત્વનો છે” તેનો અહેસાસ કરાવીએ.

v  પૂર્વગ્રહ સાથે વર્ગખંડમાં પ્રવેશવાને બદલે દરેક પરિસ્થિતિના સ્વીકાર સાથે પ્રવેશ કરીએ.

v  ધ્યાન રાખીએ કે રોજ તાસ દરમિયાન  એક પણ બાળક એવું ન છૂટે કે જેની સાથે આજે આપણે સંવાદ ન કર્યો હોય અથવા તો તેની સામે જોઈ સ્મિત ન કર્યું હોય !  - દરેક બાળકને મહત્ત્વ આપીએ.

v  વર્ગકાર્ય દરમિયાન બાળકોની રજૂઆતને ખૂબ ધ્યાનપૂર્વક સાંભળીએ. ન ગમતું કે વિષયાંતર થતું લાગે તો આપસૂઝ વડે વિષય સાથે જોડી આગળ વધીએ.

v  તરત જ બધું જ સુધારી દેવાનું અને ઉપદેશ આપવાનું ટાળીએ.

“बाल देवो भव !”  એ બાળકની તમામ વર્તણૂકનો સ્વીકાર કરતું વાક્ય છે. બાળકોનાં મસ્તી - તોફાન - ચંચળતા - આપણી સાથેની અસંમતિ વગેરેનો જેમ જેમ સ્વીકાર કરતા જઈશું તેમ તેમ તેના સ્વભાવમાંનાં  સર્જનાત્મકતા - સંવેદનશીલતા આપણને અનુભવાતાં જશે.

નવા શૈક્ષણિક વર્ષથી સૌ બાળકો દ્વારા ઊભી થતી “શાળા અવ્યવસ્થા”ને માણી શકો તેવી શુભેચ્છાઓ !