તૂટી જતો સૈયારા કે અચળ ધ્રુવ !

તૂટી જતો સૈયારા કે અચળ ધ્રુવ !

જ્યારે આપણે આનંદ વગર જીવન જીવતા હોઈએ, ત્યારે આસપાસની તમામ વસ્તુઓ – સુવિધાઓ, સગવડો અને સ્નેહીજનો – પણ જાણે કે બોજરૂપ લાગતા હોય છે. મજા ન આવે તેવું કામ કરવામાં પણ જાણે શરીર આખો દિવસ થાક અનુભવતું હોય છે, અને એના લીધે જ તો થાક વર્તાતો હોય. એટલે જ તો આપણા પૂર્વજો કહી ગયા હતા કે, સંપત્તિ થોડી ઓછી હોય તો ચાલે, પરંતુ આનંદ ભરપૂર હોવો જોઈએ. અને આવા આનંદ સાથે જીવન જીવવું એ જ જીવન જીવવાનો સાચો આનંદ છે, એમ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે. (કયા શાસ્ત્રોમાં એ અમને પૂછવું નહીં, હોં! 😅)

જન્મથી મૃત્યુ સુધી, અથવા તો કોઈપણ ઉંમરે વ્યક્તિ કંઈ પણ કામ કરે, પરંતુ તે દરેકમાં પોતે આનંદ શોધતો હોય છે. એટલે જ તો વ્યવસાય શોખ ન હોય ત્યારે શોખ પૂરા કરવા પણ તેના માટે સમય કાઢતો હોય છે, કારણ કે તેમાંથી તેને આનંદ આવતો હોય છે. અને એ જ આનંદ એનર્જી તરીકે તેને વધુ કામ કરવાની પ્રેરણા આપતો હોય છે. સરવાળે જોઈએ તો, આનંદ એ જ જીવન સંચાલનની ચાવી છે, એવું સાબિત થાય છે.

અગાઉના અંકોમાં આ વાત ઉપર આપણે ચર્ચા કરી છે કે, શીખવાની આટલી સરસ પ્રક્રિયા ક્યારે ભણવાની બોરિંગ પ્રક્રિયા બની ગઈ અને તેના જવાબો શોધવા માટે પણ ઘણા પ્રયત્નો થયા છે. છતાં પણ આજ દિન સુધી ‘શીખવું’ એ 'ભણવું' થી અલગ જ બની રહ્યું છે. અને 'ભણવું' એવો શબ્દ જ્યારે વાપરીએ છીએ, ત્યારે તરત જ બાળકોના કપાળે કંટાળા રૂપી કરચલીઓ પડતી હોય છે. ત્યારે એવું સમજાય છે કે વર્ગખંડોમાંથી જ્યારે આનંદ ઉડી જાય છે, ત્યારે વર્ગખંડમાં થતી તમામ પ્રક્રિયાઓ બાળક માટે કંટાળાજનક એટલે કે બોજારૂપ બનતી હોય છે. અને એના લીધે જ એને એવું લાગવા માંડે છે કે વર્ગખંડ એટલે ભણવા માટેના છે, શીખવા માટેના નથી.

તમને થશે કે ભણવું અને શીખવું આ બંને અલગ અલગ કેવી રીતે છે? ત્યારે શીખવું એટલે બાળકે જાતે કરવું, સાંભળવું, સમજવું, પોતે વર્તવું - આ બધી પ્રક્રિયાઓ આવતી હોય છે. અને ભણવું શબ્દનો અર્થ એવો બની ગયો છે કે શિક્ષક બોલે, શિક્ષક કહે, શિક્ષક કરે - તેવું જ કરવું અને સાંભળવું. આવી એકાંકી પ્રક્રિયા બાળકના મનમાં ભણવાના નામે શીખવા માટેનો રસ ઉડાડી મૂકે છે, એટલે જ તો ભણવાના નામથી બાળકો દૂર ભાગી રહ્યા છે.

જ્યારે આવા વાતાવરણમાં બાળકોનું પોતાનું મન એટલે કે મગજ શીખવા તૈયાર નથી, ત્યારે તે બાળકને આપણે જે કહીએ છીએ, બોલીએ છીએ, લખાવીએ છીએ, વંચાવીએ છીએ - આ બધી પ્રક્રિયાઓ નિરર્થક સાબિત થતી હોય છે. એટલે કે, એક પ્રકારની મજૂરી આપણે કરતા હોઈએ તેવું લાગે છે, અને તેમાં જોઈએ તેટલું વળતર આપણને મળતું નથી. અને તેનું એક કારણ છે કે આ બધી પ્રક્રિયાઓમાંથી એક જ વસ્તુ બહાર નીકળી ગઈ છે, અને તે છે તેના અંદરનો આનંદ અને બાળકના ચહેરા પરની સ્માઈલ! જો આ એક વસ્તુ ઉમેરાઈ જાય, તો વર્ગખંડોને આપણે જે વર્ગખંડો કહીએ છીએ તે ખરેખર કેવા બની જતા હોય છે! કારણ કે બાળકને આનંદ આવવો એ આપણા માટે શીખવવાની પહેલી ફરજ છે, અને બાળક તરફથી જોઈએ તો શીખવા માટેનું પહેલું પગથિયું પણ છે.

જરા વિચારો, આપણને મજા ન આવતી હોય તેવી મૂવીઝ આપણને ફ્રીમાં જોવા મળે તો પણ નથી જોતા હોતા, અથવા તો આપણને મજા ન આવે તેવું કામ પણ આપણને વળતર મળતું હોવા છતાં પણ નથી કરતા હોતા, અથવા તો તેમાં એટલો ઉત્સાહ નથી બતાવતા હોતા. તેવામાં કોઈપણ જાતનું વળતર ન મળતું હોય અને બોરિંગ પ્રક્રિયા હોય, તેમાં તો બાળકો કેવી રીતે ભાગીદાર બને? તે તો હવે વિચારવું જ રહ્યું!

માટે જ ફરી કહીએ છીએ કે, શિક્ષણ બાળક માટે છે, પરંતુ તેના ચહેરા પરના આનંદના ભોગે તો નહીં! કારણ કે આપણે તેને વિવિધ વિષમ સ્થિતિમાં સ્થિર રહે તેવો ધ્રુવનો તારો બનાવવાનો છે,

નહીં કે તૂટી જતો 'સૈયારા’!

જવાબદારી લઈશ તો શક્તિ મળશે !

જવાબદારી લઈશ તો શક્તિ મળશે !

સેજલ અને રાહુલથી શરૂ થયેલી આ પ્રમુખ અને ઉપપ્રમુખની પરંપરા – દર વર્ષે નવા આયામો સર કરે છે. શાળાની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ 'નાગરિક ઘડતર'ને નવું નામ 'નાગરિક ઉઘડતર' જ નથી થયું, પરંતુ તેઓ હવે ધીમે ધીમે જાતે શાળા વિશે સભાન બન્યા છે, શીખવા વિશે સભાન બન્યા છે. તેઓને સમજાય છે કે જ્યારે આપણે જવાબદારી લઈએ છીએ, ત્યારે આપણામાં નવા ગુણો, કૌશલ્યો અને શક્તિઓ મળે છે. 'મારાથી થઈ શકે એમ હોય ત્યારે કરું' એમ નથી હોતું, પણ 'જો હું કરવા માંડું તો મારાથી થઈ શકે' – તે વાત તેમને સમજાય છે. એમનું ઊઘડતર થઇ રહ્યું છે. 

આ વખતના જૂથ બનાવવા માટે વધુ મુશ્કેલી ન પડી, કારણ કે ગત વર્ષે જે રીતે ધનુષ અને તેની ટીમે નું કાર્ય કર્યું હતું અને તે હજુ શાળામાં જ આઠમા ધોરણમાં જ આવ્યો, એટલે તેણે ગત વર્ષની આખી ટીમને લઈને દરેક ધોરણના ચાર જૂથ બનાવ્યા. શાળામાં વધેલી સંખ્યાને ધ્યાનમાં રાખી એવો નિર્ણય પણ લેવાયો કે દરેક જૂથની અંદર પણ 'અ' અને 'બ' એમ બે ભાગ હશે, જેથી કરીને જ્યારે શૈક્ષણિક કાર્ય હેઠળના જૂથ વર્ગમાં બનાવવાના થાય, ત્યારે માત્ર ચાર જૂથમાં નહીં પરંતુ આઠ જૂથમાં જૂથ કાર્ય કરવાનું થાય. તેમણે એ જ વખતે આઠે આઠ જૂથની અંદર હોમવર્ક માટેની જગ્યા અને બેઠક વ્યવસ્થા કેવી રીતે થશે, તેની પણ ડિઝાઇનિંગ કરી દીધું. નવા બનેલા જૂથની અંદર નાનકડી જૂથ સભા કરી અને તેના લીડર અને ઉપલીડરની ચૂંટણી પણ થઈ ગઈ.

હવે કાજલ અને ધનુષ લાગી પડ્યા હતા પ્રમુખ અને ઉપપ્રમુખની ચૂંટણી માટે. ઉમેદવારોની સંખ્યા શરૂઆતમાં તો ત્રણથી વધી જ નહીં, પરંતુ ધીમે ધીમે તેમની સાથે ચર્ચા કરતા કરતા તેઓની એ પણ સમજાયું કે જ્યારે આપણે આવી કોઈ ચૂંટણીમાં ઊભા રહીએ છીએ, ત્યારે આપણે બે બાબતો શીખી શકીએ છીએ: એક, જવાબદારી લેવા માટેની તૈયારી અને બીજું, પોતાની અંદરનો અહંકાર ઓગાળી બીજા સાથે કામ કરવા માટેની તૈયારી. છેલ્લા દિવસે તો ચપોચપ ફોર્મ ઉપડી ગયા અને ફાઇનલ દસ ઉમેદવારો વચ્ચે પ્રમુખ અને ઉપપ્રમુખની ચૂંટણી યોજાઈ. પ્રચાર માટેના પરંપરાગત ભાષણ ઉપરાંત ડિજિટલ વિડીયોઝ પણ થયા. નવી અને જૂની સ્કૂલ મેનેજમેન્ટ કમિટીના સભ્યોને ઘરે ઘરે જઈને ઉમેદવારોએ પોતાનું વિઝન તેમની સામે મૂક્યું કે તેઓ શાળા માટે શું કરવા માંગે છે અને અત્યાર સુધીમાં કઈ કઈ બાબતો નથી થઈ શકી જે તેઓ કરી બતાવશે. કેટલાકે વર્ગખંડે ફરી ફરીને પોતાની વાત મૂકી. પ્રાર્થના સંમેલનમાં દરરોજ ચાર-પાંચ ઉમેદવારોએ પોતાની પ્રચાર સભાઓ કરી. કેટલાકે ખૂબ ઇનોવેટિવ રીતે કે 'મને મત આપવાની જરૂર નથી, પરંતુ મત કેવી રીતે અપાય એ હું તમને સમજાવીશ' એમ કરીને ખાસ બેઠક બોલાવી અને તેમાં જે રીતે બધા બાળકોને સમજાવવામાં આવ્યું કે જો તમારે આને મત આપવો હોય તો અહીંયા તમારે ખરું કરવાનું છે. કહેવાની જરૂર છે ખરી કે તેને એ ડેમો બતાવવા ક્યાં ચિહ્નનો ઉપયોગ કર્યો હશે ! 

શિક્ષક તરીકે અમને લાગતું હતું કે ચૂંટણીના દિવસે તેઓ ચૂંટણી અધિકારી જેવો પોશાક વગેરે પહેરે, પરંતુ તેમનું ધ્યાન હવે એવા પોશાકોમાંથી ઉપર ઊઠીને શાળા માટેના પ્રમુખને ચૂંટવાનું છે, એ તેમણે અમારા મોં પર જ સીધું ચોપડાવી દીધું કે 'પોલીસનું કાર્ય કરવાનું છે, પોલીસનો ડ્રેસ પહેરવો જરૂરી લાગતો નથી.' એટલે એ શનિવાર અમારી ચૂંટણી શરૂ થઈ. એક તરફ શાળામાં સમૂહ કવાયત ચાલતી હતી, ગામમાંથી બધા વોટિંગ માટે આવી રહ્યા હતા. સમૂહ કવાયતમાંથી પણ ધીમે ધીમે એક એક જૂથના બાળકો પણ વોટિંગ કરી રહ્યા હતા. કલા મહાકુંભની પ્રેક્ટિસ માટેની રમઝટ બોલાતી હતી, તેમાંથી પણ ધીમે ધીમે બધા વોટિંગ કરવા માટે જઈ રહ્યા હતા. આમ, ગામના લોકો, શાળાના બાળકો, શિક્ષકો, મધ્યાહન ભોજનમાં કામ કરનારી ટીમ – સૌના મત મતપેટીમાં મુકાઈ ગયા.

અને સોમવારે તેની ગણતરી શરૂ થઈ. ગણતરી વખતેની ઉત્તેજના અને સસ્પેન્સ બંને આ વખતે સૌથી વધુ હતા, કારણ કે કોઈ એક જીતી જ જશે તેમ છેક છેલ્લા ૩૦ વોટ ન ગણાય ત્યાં સુધી કહી શકાય એમ નહોતું. અંતે શાળાને નવા પ્રમુખ અને ઉપપ્રમુખ મળ્યા. સૌએ તેમને શુભેચ્છાઓ પણ પાઠવી અને જાણે કે આ ચૂંટણી નામની ઘટના શાળામાં બની જ ન હોય તેમ તેઓ ફરી એ જ મસ્તીમાં કામે લાગી ગયા. અમારા માટે નવાઈ એ હતી કે આ છેલ્લા દસ દિવસમાં તેમણે પ્રચાર કરવામાં જે આક્રમકતા બતાવી હતી, એનો એક નાનકડો અંશ પણ ચૂંટણી પૂરી થતાંની સાથે જ હવે જોવા મળતો નથી. તેઓ એકબીજા સાથે મળીને, તેમના શીખવા માટેના અને શાળાને વધુ સુંદર, સુઘડ અને વ્યવસ્થિત બનાવવા માટેના પ્રયત્નોમાં લાગી ગયા છે.

ચાલો નીચે ક્લિક કરો અને માણો આપણા આ વિડીયોને !!

“મેં તુજે તોડુંગા, ફિર ફોડુંગા, તોડ-મરોડ કે ફિર જોડુંગા, બાદ મેં ફિર તોડુંગા!”

“મેં તુજે તોડુંગા, ફિર ફોડુંગા, તોડ-મરોડ કે ફિર જોડુંગા, બાદ મેં ફિર તોડુંગા!”

આપણે આજની શરૂઆત એ વાક્યથી કરીશું જે આપણા લેખોમાં વારંવાર ઉલ્લેખાય છે: “બાળક ચંચળ હોય છે!” આ ચંચળતાનાં લક્ષણો શું ? જો કોઈ આવું પૂછે તો તેને કહી શકાય કે, “એક આખો દિવસ લઈને તમારી આસપાસનાં બાળકોની પ્રવૃત્તિઓનું બારીકાઈથી અવલોકન કરો, તો તરત જ સમજાઈ જશે કે ચંચળતા એટલે સતત સક્રિય રહેવું! કંઈકને કંઈક રીતે મથામણ કરતાં રહેવું!” એક ફિલ્મનો સંવાદ કંઈક આવો છે: “મેં તુજે તોડુંગા, ફિર ફોડુંગા, તોડ-મરોડ કે ફિર જોડુંગા, બાદ મેં ફિર તોડુંગા!” બાળકોની ચંચળતાને સંતોષતી પ્રવૃત્તિઓ પણ કંઈક આવી જ હોય છે. રમકડાં હોય કે રમત-ગમતની કોઈ પણ વસ્તુ, તેની સાથે બાળકોનું વર્તન આ સંવાદને અનુરૂપ જ હોય છે. આનાથી આપણને કંટાળો આવે છે અને આપણે કહીએ છીએ, “આને તો લોખંડની વસ્તુ આપો તો પણ બે મિનિટ બહુ થઈ!”

આખો દિવસ સતત કંઈકને કંઈક કામ શોધવામાં અને શોધેલા કામમાં મથામણ કરવામાં ટેવાયેલા બાળકને આનંદની શરૂઆત ત્યાંથી થાય છે, જે કામ કરવાની તો દૂર, જોઈને જ આપણને કંટાળો આવે. બાળકો અને આપણા આ સ્વભાવનો તફાવત જ વર્ગખંડોમાં મુશ્કેલીઓનું મૂળ છે. આજની ચર્ચા બાળકોની આ ચંચળતાને સમજવા માટેની જ છે.

ભણવા-ભણાવવાની યુક્તિઓની વાત આવે ત્યારે વર્ગખંડમાં આપણો સ્વભાવ બાળકની આ ચંચળતાને તોફાન તરીકે સમજે છે. બાળકોને શાંત બેસાડવાની આપણી સૌની મથામણ વર્ગખંડમાં વધુ અશાંતિ ઊભી કરે છે. “શાંતિથી બેસો” જેવો સંવાદ આપણા સંતોષ માટે બોલાય છે, પણ તેનાથી બાળકો ખરેખર શાંત બેસે એવી ખાતરી આપણને પણ નથી હોતી. કેટલીક વાર આપણી અકળામણ અને ઉગ્ર સૂચનાઓથી વર્ગખંડમાં શાંતિ છવાઈ જાય છે, પરંતુ તે અસ્થાયી અને અજંપાથી ભરેલી હોય છે, એ આપણે બધા જાણીએ છીએ. એવામાં આપણે ઈચ્છીએ એવું વર્ગખંડ ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે આપણે બાળકોની ચંચળતાને સંતોષી શકે તેવા આઇડિયા શોધીએ.

બાળકોનું મગજ સતત પ્રવૃત્ત રહેવા માટે મથે છે. લખવા, વાંચવા કે સાંભળવાની તો વાત જ જુદી છે, પણ જો તેને ફક્ત બે જ વિકલ્પ આપવામાં આવે કે “એનું એ રમવું છે કે કંઈક નવું કરવું છે?” તો પણ અમારો અનુભવ કહે છે કે મોટા ભાગનાં બાળકો નવી  પ્રવૃત્તિ જ પસંદ કરશે! અને હા, આ નિર્ણય તેમનો નહીં, પણ તેમના ચંચળ મનનો હોય છે, જે હંમેશાં પ્રવૃત્ત રહેવા માગે છે. એટલે જો કોઈ કહે કે “મારો વર્ગખંડ શાંત નથી,” તો સમજવું કે બાળકની ચંચળતાને પોષી શકે તેટલી પ્રવૃત્તિઓ વર્ગખંડમાં નથી.

બાકી તો ફરી યાદ કરી લઈએ કે વર્ગખંડમાંથી બહાર સંભળાતા “ચૂપ રહો, શાંત રહો, શાંતિથી લખો, શાંતિથી વાંચો” જેવા સંવાદો આપણા સંતોષ માટે હોય છે અને તેનું પરિણામ પણ ક્ષણિક હોય છે. આ ક્ષણે ક્ષણે મથવાને બદલે બાળકો સતત મથામણ કરતાં રહે તેવી પ્રવૃત્તિઓ જ આનો સચોટ ઉપાય છે. ચાલો, આ મહિનામાં બાલવાટિકાનાં બાળકોએ કરેલી કેટલીક પ્રવૃત્તિઓને માણીએ!

લર્નિંગ ફાઉંડ પોઝિટિવ !

લર્નિંગ ફાઉંડ પોઝિટિવ !

👤 શિક્ષક : અદિતિ, આજનું લેશન લખ્યું.

🙋 અદિતિ : એમાં તો બધુ ના આવડે એવું જ છે.

👤 શિક્ષક : શું ?

🙋 અદિતિ : (ઊભા રહો, ચોપડીમાં બતાવી) આમાં રાધા તેની મમ્મીને કહે છે તેને ખાંડ _____ ગોળ આપ. તો એમાં શું લખું ?

👤શિક્ષક : તને દવા કડવી લાગે તો તું મમ્મી પાસે કેવી રીતે ખાંડ – ગોળ માંગે? અને બન્નેમાંથી એક માગવાનું હોય તો શું કહે?

🙋 અદિતિ : ખાંડ એટલે ?

👤શિક્ષક : અરે... ખાંડ... રસોડામાં..ચામાં નાખીએ...

🙋 અદિતિ : અચ્છા શક્કર ! તો હું કહું મમ્મી મને શક્કર અને ગોળ આપ.

👤 શિક્ષક : બંને ?

🙋 અદિતિ : હા. કેમ ? ના ખવાય ?

👤શિક્ષક :ખવાય, પણ એક જ માંગવાનુ હોય તો ! (અહિયાં સ્ક્રીપ્ટની ડિમાન્ડ એક માગે એવી હતી.)

🙋 અદિતિ : તો.. એ તો હું પછી વિચારીને લખી લઇશ.

( રૂબરૂ મૂલકાત પૂરી )

Ø પણ બે બાબતો ધ્યાનમાં આવી કે

૧. આપણે જે કહીએ છીએ/ઈચ્છીએ છીએ એના એ જ અર્થો બાળકોના મગજમાં આવતા નથી. તેઓ માટે તેમની પોતાની દુનિયા હોય છે.

૨. શિક્ષક તરીકે આપણે ટીચિંગના બદલે તેમના આવા અર્થો બહાર આવે તેવા આયોજનો કરવા જોઈએ.

જે આપણા માટે સાવ સહેલું લાગતું હોય તે એમના માટે ખૂબ મુશ્કેલ પણ હોય શકે. અહિયાં, અદિતી માટે અને, કે, છતાં, અથવા, તો પણ એવા સંયોજકોનો ઉપયોગ કરવો આપણે મન સહેલી વાત છે કારણકે આપણે જાણીએ (માનીએ) છીએ કે તેઓ પોતાના રોજબરોજન જીવનમાં તેનો ઉપયોગ કરે જ છે. હવે તો માત્ર તેનું લિખિત સ્વરૂપ જ કરાવવાનું છે. પરંતુ એ વિચારવામાં તેમના જીવનમાં આવી શક્કર અને ગોળ બંને ખાવા હોય તેવી તેમની ઈચ્છાઓ અને તેના કારણે તેમનામાં ઊભી થતી અવઢવ તરફ ધ્યાન આપવાનું ચુકાઈ જાય. સંયોજક કયું વાપરે એ તો સમજે; પણ શક્કર અને ગોળ બંને ખાવા કે એક જ ખાવું તે નક્કી કરવા માટે સમય જોઈએ ને !

અમને સમજાઈ ગયું કે આ અઘરું પડશે કે સહેલું રહેશે  એ માટે તેઓ તેને કેવી રીતે જોશે, અનુભવશે તે જોતા શીખવું પડશે.

તમને સમજાયું ને કે શીર્ષકમાં “લર્નિંગ ફાઉંડ પોઝિટિવ” લખેલું એમાં લર્નિંગ કોનું હતું ?