મૂલવીએ આપણા મૂલ્યાંકનને !!

મૂલવીએ આપણા મૂલ્યાંકનને !!

બાળકોના મૂલ્યાંકન અંગે શિક્ષણના જાણકાર એવા સર્વે વ્યક્તિઓના હંમેશાં મતમતાંતર રહ્યા છે! બાળકોનું મૂલ્યાંકન કેવી રીતે? એવું પૂછતાં જ મોટાભાગનાં વ્યક્તિઓનો મત વિવિધતાસભરનો સાંભળવા મળતો હોય છે. જે મત તર્કસંગતનો હોય  એટલે તેને નકારી ન શકાય. અને એટલે જ આજદિન સુધી મૂલ્યાંકન અંગેની કોઈ એક પદ્ધતિ (લેખિત સિવાયની) અમલમાં આવી નથી. પાછલાં કેટલાંય વર્ષોના લેખાંજોખાં જોશો તો સમજાશે કે જેમ જેમ જ્યાં જ્યાં જરૂર જણાઈ તેમાં ફેરફારો થતા રહ્યા છે.

મૂલ્યાંકન કરવાનું થાય એટલે હંમેશાં આપણે બાળકો ધ્યાને લેતા હોઈએ છીએ! અને તેમાંય સ્પર્ધાત્મક વાતાવરણ : પોતાને બીજાથી વધુ સારું કરવાનું છે - તેવું પર્યાવરણ બનાવતું હોય છે - પરિણામે - પોતે વધુ સારું કરવું છે - તેના કરતાં પેલાં કરતાં વધુ સારું કરવું છે - તે બાળકોમાં એ તમામ દૂષણો પેદા કરનાર બને છે જેને આપણે સૌ ઈર્ષા, અદેખાઈ, હતાશા વગેરે કહીએ છીએ.

મૂલ્યાંકન! - શું કરવું જોઈએ? કેવી રીતે કરવું જોઈએ? “મૂલ્યાંકન” ને જોવાની દૃષ્ટિ અથવા તો કહીએ કે એક જગ્યાએ ઊભા રહીને જોવાની જગ્યાએ તેને 360 ડિગ્રીએ ફરીને જોઈએ - તો આનો જવાબ સમજવામાં સરળતા રહેશે..! એપ્રિલ માસ એટલે પરીક્ષાઓનો મહિનો - પરીક્ષા એટલે જ મૂલ્યાંકન - મૂલ્યાંકન એટલે જ પરીક્ષા! - એવી બનેલી માન્યતાને ધ્યાનમાં લઈએ તો એપ્રિલ એટલે મૂલ્યાંકનનો મહિનો! - હકીકતમાં લેખિત કસોટી એટલે જ સંપૂર્ણ મૂલ્યાંકન - ની જગ્યાએ સમજવું જરૂરી છે કે મૂલ્યાંકનનો એક ભાગ એટલે લેખિત પરીક્ષા! એટલે હવે આપણે સૌએ આ પરીક્ષાને જોવાની જગ્યા અને સમજવાની સમજણ 360 ડિગ્રી કરવી પડશે!

આપણે હંમેશાં બાળકોને એક આખા પરિણામમાં બાંધતા હોઈએ છીએ! પરંતુ બાળકોના પેપર ચકાસણીનો અનુભવ ધરાવતાં મૂલ્યાંકનકારના અનુભવ જાણીશું તો સમજાશે કે મોટાભાગનાં બાળકોનું પર્ફોર્મન્સ ચઢ-ઉતર વાળા આલેખ જેવું હોય છે. એટલે કે એક પ્રશ્નમાં ખૂબ સારું તો કદાચ પછીના પ્રશ્નમાં એકદમ ઓછું - તો પછીના પ્રશ્નમાં મધ્યમ - આવા પર્ફોર્મન્સને આપણે સૌ એક દોરામાં પરોવી પ્રશ્નની જગ્યાએ પ્રશ્નપત્રનો ગ્રેડ બનાવી દેતા હોઈએ છીએ! પરિણામે આપણે સૌ ફરીથી ગોથું ખાઈ જઈએ છીએ કે આપણે સમગ્ર વિષયને ધ્યાને લઈ લઈએ છીએ. પરંતુ આપણું કામ પ્રશ્નપત્રનું મૂલ્યાંકન કરવાનું નહોતું, આપણો મુખ્ય ધ્યેય પ્રશ્ન મુજબનું મૂલ્યાંકન કરવાનું હતું. હવે તમને ફરી પ્રશ્ન થશે કે અરે! બંનેમાં ફરક શું છે? પ્રશ્નો ભેગા થઈને બને તો પ્રશ્નપત્ર જ ને? બને તો પ્રશ્નપત્ર જ પણ મૂલ્યાંકન તો કરવાનું પ્રશ્ન મુજબ જ છે - તો જ્યારે પ્રશ્નને અલગ અલગ જોવાની જગ્યાએ સમગ્ર પ્રશ્નપત્ર તરીકે જોવાની શરૂઆત કરી છીએ, ત્યારે આપણે સૌ બાળકમાં રહેલા વિવિધ કૌશલ્યોને બારીકાઈથી જોઈ તેને મૂલવવાની તક ચૂકી જઈએ છીએ. પરિણામે જે આપણે મૂલ્યાંકનના મુખ્ય હાર્દને ચૂકી જઈએ છીએ!

આપણા ત્યાં જ્યારે જ્યારે મૂલ્યાંકન અંગેની વાત આવે ત્યારે બધાં જ બાળકોને એક જ ચેકલિસ્ટમાં ન મૂલવવા જોઈએ - આવો સંદેશો આપતું એક ચિત્ર ખૂબ શેર કરાય છે - જેમાં મૂલ્યાંકનકારની સામે બધાં પ્રાણીઓ ઊભાં છે, અને મૂલ્યાંકનકાર તેમને એક એક સ્કિલ અંગે ટાસ્ક આપી કસોટી લે છે! અને હાથીને માછલી સાથે તરવાની સ્પર્ધામાં ન ઉતારવો જોઈએ! એવો મેસેજ આપવાની વાત કરાતી હોય છે. જોકે  આ વાતને આપણે ક્લાસરૂમ કે આપણી શિક્ષણ મૂલ્યાંકન પ્રક્રિયા સાથે સરખાવી ન શકાય - કારણ કે આપણા સૌનું એટલે કે શૈક્ષણિક સંસ્થાનોનું કાર્ય જ છે કે જે બાળકો હાથી જેટલું તરી શકે છે તેઓનામાં માછલીઓ વાળું કૌશલ્ય વિકસાવવું - કાચબા જેટલું દોડી શકે છે તેનામાં હરણ વાળું કૌશલ્ય વિકસાવવું. બાળકની મર્યાદા તેની ઓળખ ન બને તે માટે પણ તેનામાં કૌશલ્યો વિકસાવવા જરૂરી છે - અને તે તમે એક શૈક્ષણિક સંસ્થા તરીકે કેટલી ઝડપે કરી શકો છો? - તેનો આધાર તમારી મૂલ્યાંકન પદ્ધતિ પર અને તેને મૂલવવા માટેની તમારી નજર પર રહેલો છે! બાકી આ એક એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં સતત બદલાવ આવતા રહેશે.

જોવાનું એ છે કે આપણે આપણા મૂલ્યાંકનને કેવી રીતે મૂલવીએ છીએ!

પેરંટ્સ અને પ્રેશર 😡😡😡

પેરંટ્સ અને પ્રેશર 😡

એપ્રિલ માસ એટલે પરીક્ષાઓનો મહિનો ! વ્યાવસાયિક અનુભવો તો એવું કહે છે કે બાળકોને પર્ફોમન્સ બતાવવા માટેનું પ્રેશર કરતો મહિનો !

પરીક્ષાનો કાર્યક્રમ શિક્ષકની આંખોની સામે, બાળકના હાથમાં કે વાલીની જાણમાં આવતાં જ માહોલ બદલાઈ જતો અનુભવાય છે. “વાંચવા બેસ - હવે પરીક્ષા માથા પર છે !” આવો ડાયલોગ ઘરમાં , તો “ચાલો મહાવરો કરી લઈએ, આ તો પરીક્ષામાં પૂછાશે જ” - આવા ડાયલોગ વર્ગખંડમાં શરૂ થઈ જતા હોય છે. પરિણામે જાણે કે ઘર અને શાળા બંને સત્રના અંતિમ પડાવમાં બાળકને બધું વંચાવી લેવાની લાહ્ય અને પુનરાવર્તન - મહાવરો કરાવી લેવાની હાયમાં અજાણતાં જ પર્યાવરણ ગંભીર અને પ્રેશરવાળું બનાવી દેતાં હોય છે. વિચારો કે ક્રિકેટમાં છેલ્લી ઓવરમાં પ્રેક્ષક તરીકે આપણી અપેક્ષાઓ આપણા પ્રિય ખેલાડીનું  મનોબળ વધારે છે કે તેના ઉપર પ્રેશર ઊભું કરે છે. આવા પર્યાવરણમાં બાળક પોતે ધારે તો પણ તેનું પર્ફોમન્સ તેની ક્ષમતા મુજબ ન કરી શકે તે સ્વાભાવિક છે.

બાળકની શી વાત કરવી ? આપણે આપણી જ વાત કરીએ તો પણ ખ્યાલ આવશે કે બાળકની જગ્યાએ આપણે હોઈએ તો શું કરીએ? આપણે અભ્યાસ કરતાં હતાં ત્યારે આપણી મનોસ્થિતિ શું હતી ? આપણો રમવાનો મૂડ હોય તે સમયમાં વાંચવા બેસ એમ કહેનારી મમ્મી પણ આપણને દુશ્મન જેવી ભાસતી.. અને તેમાંય માતૃપ્રેમવાળો નિબંધ જો તૈયાર કરવાનો હોય તો?  તો તો આપણે માતૃપ્રેમનું મહત્ત્વ દર્શાવતું એક વાક્ય વાંચીએ અને મનોમન વિરોધાભાસવાળું વાક્ય બોલતાં જઈએ ! જેમ તે સમયે વાંક આપણો નહોતો, તેમ અભ્યાસમાં સારો દેખાવ ન કરી શકનાર બાળકનો પણ વાંક નથી. કારણ કે મજા આવે તેવું ગમતું કરવું એ આપણા સૌનો સ્વભાવ રહેલો છે.  

સાથે સાથે આપણા સૌનો સ્વભાવ એ પણ છે કે જેમાં આપણા ઉપર વધુ સારો દેખાવ કરવા માટેનું દબાણ હોય ત્યારે જ આપણે વધુ દબાણ અનુભવતાં હોઈએ છીએ ! જેટલી વધુ અપેક્ષાઓ તેટલું જ વધુ પ્રેશર, એવા દબાણ સાથે નિર્જીવ વસ્તુઓ પણ સંકોચાઈ જતી હોય તો આપણે સૌ તો જીવંત છીએ ! પરીક્ષાના પરિણામસમયમાં ધાર્યા મુજબનું ન થઈ શકતાં બાળકોમાં હતાશા અને વાલીઓમાં અજાણતાં ચીડ આવવી સ્વાભાવિક છે. બાળકોની જવાબવહી જ્યારે તેના વાલીઓ જોતા હોય તે સમય સૌથી વધુ સંવેદનશીલ હોય છે! આવા સમયે શાળા તરીકે આપણે શું કરી શકીએ ?

બાળકની જવાબવહીને જોવાની દૃષ્ટિને બદલીએ - તેઓને વિષયશિક્ષક તરીકે સતત એ વાત યાદ કરાવીએ કે આ બાળકનું નહીં પણ તેના વિષયશિક્ષક તરીકે અમારું પરિણામ છે -જેમ કે સાગરે ગણિત કે અંગ્રેજીમાં 60 ગુણ મેળવ્યાનો મતલબ અમે તેને હજુ બાકીનું નથી શીખવી શક્યા. વિષયશિક્ષક તરીકે આપણે સાગરને ન સમજાવી કે શીખવી શક્યા હોઈએ તે શીખવવા માટેની બે ત્રણ યુક્તિ પ્રયુક્તિઓ વાલી સમક્ષ રજૂ કરી તેની આપણામાં શ્રદ્ધા બને તે માટેના પ્રયત્નો કરીએ! જો વાલીની આપણામાં શ્રદ્ધા બનશે તો જ તે પોતે હળવા થશે અને બાળક પણ નિશ્ચિંત કરશે.

વર્ગશિક્ષક તરીકે જ્યારે વાલીને મળીએ ત્યારે તેમનું બાળક શાળા માટે કેમ મહત્ત્વનું છે તેની વાત કરીએ ! વ્યક્તિગત કે સામૂહિક તેની કાર્ય કરવાની કોઈ એક સ્કિલને વર્ણવીએ. જેથી માર્કના પરિણામ કરતાંય બાળક મહત્ત્વનું છે, - તે સ્વીકારતા થાય. પોતાના બાળકના કૌશલ્યથી અવગત થાય જેથી ઘરના સભ્યોની પણ બાળક તરફ જોવાની દૃષ્ટિમાં બદલાવ આવે.

શાળા તરીકે - અત્રેનાં બાળકોમાં અભ્યાસ સહિતનો સર્વાંગી વિકાસ એ શાળાની જવાબદારી છે. તેના માટે શાળાનું આયોજન અને તે માટે થયેલા પ્રયત્નો રજૂ કરીએ. જેમ ભરોસાપાત્ર હૉસ્પિટલમાં દર્દીને દાખલ કર્યા પછી સગાંવહાલાં દર્દીના દર્દ પ્રત્યે નિશ્ચિંત થઈ  જાય છે તેમ વાલીને પણ બાળકના અભ્યાસ પ્રત્યે નિશ્ચિંત  બનાવવો એ જ આપણા સૌની સૌથી મોટી જવાબદારી છે. નહીં તો આપણા સૌના અનુભવો કહે છે કે જેમ દર્દીના રિપોર્ટમાં સુધારો થવાને બદલે જો ઘટાડો થાય તો આપણે જેટલા ચિંતાતુર બની જઈએ છીએ એમ બાળકના ઘટેલા પર્ફોર્મન્સ જોઈ વાલીની મનોસ્થિતિ વણસે જ.

આપણું કામ છે કે આપણા પ્રયત્નો - આપણી યુક્તિ પ્રયુક્તિઓ - તેના દ્વારા  થનાર ઉપચાર - દર્દીને થનાર ફાયદો - વગેરેનું વાલી સાથે સતત કાઉન્સેલિંગ  કરતાં રહેવું. બાકી તો આ વખતે નહીં તો આવતે વખતે - આપણી કાળજી - આપણા આયોજન અને આપણા પ્રયત્નો વડે બાળક ખૂબ સારું કરી જ શકશે તે સત્ય છે.

હા, તેમાં શરત માત્ર એ જ છે કે વાલીને આપણામાં, આપણને બાળકમાં, બાળકને આપણી પ્રક્રિયામાં શ્રદ્ધા હોવી જોઈએ. આ શરત-વાક્યને ફરી વાંચશો તો સમજાશે કે શ્રદ્ધા પેદા થાય તે માટેનું કામ હવે કોનું છે ? આ સમજતાં સમજતાં ચાલો માણીએ