નિખરવું એટલે કે..

નિખરવું એટલે કે..

તમને કોણ ગમે? મિત્ર કે બૉસ? - અગાઉ આ વિષય પર આપણી શાળાના મુખપત્ર બાયોસ્કોપમાં ચર્ચા થઈ ગઈ છે. એને જરા ફરી યાદ કરી લઈએ તો - આજે પણ આપણા સૌનો જવાબ ‘મિત્ર’ હશે! તેનાં કારણો અંગેની ચર્ચા પણ થઈ હતી કે જેની સાથે નિઃસંકોચપણે વર્તી શકીએ, જે વ્યક્તિ આપણું જજમેન્ટલ બનવાને બદલે સેટ-મેન્ટલ બને તેની સાથે સમય પસાર કરવો એ માનવ સ્વભાવ છે. આ ફક્ત માનવ સ્વભાવ ન કહેતાં તેને સજીવ સ્વભાવ કહીએ તો પણ કંઈ ખોટું નથી! કારણ કે માનવ જ નહીં, વૃક્ષ, પશુ, પક્ષી સહિતની તમામ પ્રકૃતિનો આ સ્વભાવ રહ્યો છે. ફ્રેન્ડલી ઇકો હોય ત્યાં ઉછરવું અથવા તો ઇકો ફ્રેન્ડલી હોય ત્યાં નિખરવું!

અહીં ‘નિખરવું’ શબ્દ તમને બોલ્ડ થયેલો દેખાતો હશે તેનું કારણ છે બાળકની વિકસવાની પ્રક્રિયામાં આ શબ્દ ખૂબ જ અસરકારક છે. શાળાકીય પર્યાવરણમાં ‘નિખરવું’ શબ્દનો અર્થ ખૂબ વ્યાપ ધરાવતો છે. વૃદ્ધિ અને વિકાસ એ શબ્દોનો જ્યારે ઉપયોગ થાય છે ત્યારે આપણા સૌના મનમાં જે તે વસ્તુ કે વ્યક્તિના કદ પૂરતો અર્થ મર્યાદિત બની જતો હોય છે. પરંતુ જ્યારે કોઈ વસ્તુ કે વ્યક્તિ સોળે કળાએ [આ ‘સોળ કળાઓ’ની યાદી શોધવી રહી!] ખીલે છે ત્યારે આપણે સૌ તેના માટે તેનું વ્યક્તિત્વ નિખર્યું એવું લેબલ લગાવતાં હોઈએ છીએ. આવા નિખાર માટે જેમ ફૂલ કે પ્રકૃતિને અનુકૂળતાઓની જરૂર છે એટલી જ જરૂર બાળકને વર્ગખંડમાં નિખરવા માટે છે. આ પ્રક્રિયામાં સૌથી વધુ કોઈ શબ્દ આડે આવતો હોય તો તે શબ્દ છે આપણા દ્વારા વ્યાખ્યાયિત થયેલ ‘શિસ્ત’!

ચાલો, એક વાર યાદી તો બનાવીએ કે વર્ગખંડમાં શિસ્તના નામે આપણે કેવી કેવી અપેક્ષાઓ રાખીએ છીએ:

💣 હું બોલું ત્યારે નજર મારી સામે જ હોય!

💣 મારું લેક્ચર પૂરું ન થાય ત્યાં સુધી તમારા પ્રશ્નોને દબાવી રાખો!

💣 જવાબ આપવો હોય તો આંગળી ઊંચી કરો.

💣 જ્યાં સુધી ‘પીઅર લર્નિંગ, સ્ટાર્ટ’ એવું હું ન કહું ત્યાં સુધી અંદર-અંદર વાતો ન કરો!

💣 મારી મંજૂરીથી વર્ગખંડની બહાર જાઓ અને મંજૂરી મેળવીને જ વર્ગખંડમાં પ્રવેશો!

જો ઉપરોક્ત વર્તનને શિસ્ત કહેવાતું હોય તો રોજિંદા જીવનમાં, ઘર-પરિવારમાં અથવા તો મિત્રો સાથેના પ્રવાસમાં કેટલું શિસ્ત આપણાથી જળવાતું હશે? પોતાના વિચારો, પોતાની મૂંઝવણો માર્ગદર્શક સમક્ષ રજૂ કરવા, અન્યને ખલેલ ન થાય ત્યાં સુધી પોતે સ્વતંત્ર વર્તવું, શીખવાની પ્રક્રિયામાં પોતાની અનુકૂળતાઓ ઊભી કરવી - આ બધી બાબતો અશિસ્ત નથી. શિસ્તના નામે તરસ્યો વિદ્યાર્થી તમારી સામે બેસી રહીને તમારી વાતોમાં કેટલું ધ્યાન આપી શકશે? વર્ગખંડ છોડવા એને આપણી મંજૂરી માંગવાની પ્રક્રિયા પણ એની સ્વતંત્રતાને તો હણે જ છે, પરંતુ સાથે સાથે આપણા સહિત આખા વર્ગખંડને ખલેલ પાડવાની અશિસ્ત ઊભી કરતી પ્રક્રિયા બની રહે છે. તેવામાં બાળક આપણને સાંભળશે, વાતને સમજશે કે પછી તેમાંથી નવું શીખશે - તે ફક્ત ભ્રમ બની રહે છે.

વર્ગખંડ એ બાળકની શીખવાની પ્રક્રિયા માટેનું એક સ્થળ માત્ર છે. હા, પણ આ એકમાત્ર સ્થળ નથી - તે વાત આપણે સૌ જાણીએ છીએ. બાળક સમાજમાંથી, પ્રવાસ-પર્યટનમાંથી, પોતાનાં મિત્રોના ગ્રૂપમાંથી સતત શીખતો રહે છે - એટલે કે તેનામાં શીખવાની પ્રક્રિયા સતત ચાલતી રહેતી જ હોય છે. તે દરમિયાન વર્ગખંડમાં ઊભા કરેલા એકેય નિયમો આ પ્રક્રિયામાં લાગુ નથી હોતા - છતાં પણ આપણા સૌનો અનુભવ છે કે બાળક ખૂબ સારી રીતે શીખે છે. એવામાં ‘શીખે છે’ એવો શબ્દ પણ નાનો પડશે! સાચા અર્થમાં કહીએ તો ‘નિખરે’ છે! એ જ સમય હોય છે કે કેટલાંક બાળકોનો અવાજ આટલો મોટો છે! અથવા તો અરે, આ બાળક પાસે તો ખૂબ સરસ ઘણા જ તર્ક છે! એવું વર્ગખંડ બહારના પર્યાવરણની પ્રક્રિયા દરમિયાન જાણવા મળે છે. ત્યારે ચિંતા સહિતનું ચિંતન એ જ વાતનું થાય કે વર્ગખંડમાં આ બાળકને નિખરવામાં આપણા કયા કયા નિયમો બાધારૂપ બની રહ્યા છે? ચાઇલ્ડ ફ્રેન્ડલી ક્લાસરૂમ નિર્માણની સંકલ્પનાની શરૂઆત કદાચ આવા ચિંતનથી જ થશે એવું અમારું આનુભાવિક માનવું છે.

ચાલો, વર્ગખંડ પ્રક્રિયાની શરૂઆત પહેલાંની આપણી મુખ્ય શરતને ફરી યાદ કરી લઈએ - બાળક માટે વિષય-વર્ગખંડ બન્યા છે, બાળક ફક્ત વિષય કે વર્ગખંડ માટે નથી બન્યું!

અમારી નવી નિશાળ…🐮🐐🐑

અમારી નવી નિશાળ…🐮🐐🐑

શાળા એટલે માત્ર ચાર દીવાલો વચ્ચેનું સ્થળ નથી, પરંતુ તે એક જીવંત ધબકાર છે, જ્યાં જ્ઞાનની જ્યોત પ્રજ્વલિત થાય છે. અમારી શાળા, એ તો જાણે નાના ભૂલકાંઓનું મિલનસ્થળ, જ્યાં વાતોના ગપાટા અને સાથે ભોજનની લહેજત માણવાનો અવસર મળે છે. અને જો બહાર ફરવા જવાનો મોકો મળે, તો આનંદનો કોઈ પાર જ ન રહે!

એક શનિવારની વાત છે, જ્યારે અમારી શાળા ભરવાડ ફળિયામાં શરૂ થઈ. અમારા શિક્ષકો બન્યા એ પશુપાલકો, જેઓ પ્રાણીઓની ભાષા સમજે છે. અમે શાળાની પાછળ આવેલા ગાયોના તબેલામાં ગયા, જ્યાં વિવિધ રંગો અને કદની ગાયો હતી. સાથે જ કેટલીક ભેંસો પણ હતી.

. ગાયોના માલિક તેમની ગાયોને નામથી બોલાવતા, અને ગાયો પણ જાણે તેમનો અવાજ ઓળખતી હોય તેમ તેમની પાસે આવતી. આ દૃશ્ય જોઈને બાળકો આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. તેમના મનમાં પ્રશ્નો ઊઠવા લાગ્યા: “શું ગાયોને પણ નામ હોય છે?” તબેલામાં અમે વિવિધ રંગોની ગાયો જોઈ, અને બાળકોને સમજાયું કે ગાયો પણ વિવિધ રંગોમાં જોવા મળે છે. એક નાનું, દૂધ જેવું સફેદ વાછરડું જોઈને બાળકો બોલી ઊઠ્યાં, “આને કોણે રંગ કર્યો છે?” અમારા નવા શિક્ષકોએ અમને જણાવ્યું કે કઈ ગાય દૂધ આપે છે અને કઈ નથી આપતી.

ગાયો પછી, અમે ઘેટાં અને બકરાંના વાડા તરફ પ્રયાણ કર્યું. ત્યાં અમે તાજા જન્મેલા બકરીના બચ્ચાને જોયું. નાના બચ્ચાને હાથમાં લઈને રમાડવાની મજા જ કંઈક ઓર હતી. બાળકોના મનમાં ફરી એક નવો પ્રશ્ન ઊઠ્યો: “બકરીના ગળામાં જે શેર જેવું લટકે છે તેને શું કહેવાય?”  જવાબ મળ્યો: “ઘૂઘરી”. ઘેટાંના બચ્ચાનો અવાજ સાંભળીને બાળકોએ પણ તેમનો અવાજ કાઢવાનો પ્રયાસ કર્યો, જેમાં તેઓ ખૂબ આનંદિત થયાં.

અમે અનુભવ્યું કે જે લોકો પ્રાણીઓની સંભાળ રાખે છે તેઓ તેમના વિશે વધુ સારી રીતે જાણે છે અને બાળકોને પણ વધુ સારી રીતે સમજાવી શકે છે. આ મુલાકાતથી વર્ગમાં ઓછું બોલનારા બાળકો પણ એકબીજા સાથે ભળી ગયાં અને વાતાવરણ જીવંત બની ગયું. આ એક એવો અનુભવ હતો જે પુસ્તકોના પાનાંઓમાં ક્યારેય ન મળી શકે…. જોઈએ આ સૌના આનંદને !  >>>  CLICK HERE

ખુશીઓનો ખજાનો…

— 😍 ખુશીઓનો ખજાનો…😍

શીખવાની પ્રક્રિયા સીધી રેખામાં ચાલતી નથી, પરંતુ ચક્રાકાર હોય છે. ભાષા શીખવી જેટલી સહજ છે, તેટલી જ તેમાં ગૂંચવણો પણ છે. જો આપણે કોઈ ભાષાને બળજબરીથી શીખવાનો પ્રયાસ કરીએ, તો આપણે તેમાં કૃત્રિમ રીતે વાંચી, લખી, સાંભળી કે બોલી શકીએ, પરંતુ તે ભાષા આપણામાં ઊંડે સુધી ઊતરતી નથી. આપણો સંબંધ તે ભાષા સાથે ઉપરછલ્લો જ રહે છે.

આવું જ કંઈક ગુજરાતના ઘણા વિદ્યાર્થીઓ અને મોટેરાંઓ સાથે અંગ્રેજી ભાષાના કિસ્સામાં થઈ રહ્યું છે. ઘણા લોકો અંગ્રેજીમાં માસ્ટર ડિગ્રી ધરાવતા હોવા છતાં, સામાન્ય વાતચીતમાં પણ અસહજતા અનુભવે છે. સામાન્ય સૂચનાઓ વાંચવામાં કે ફોર્મ ભરવામાં પણ તેમને મુશ્કેલી પડે છે. આનું મુખ્ય કારણ તેમની ભાષા શીખવાની કૃત્રિમ પદ્ધતિ છે.

આપણી શાળાનો મુખ્ય ગુણધર્મ સહજતા રહ્યો છે. અહીં કશું જ સંપૂર્ણ આયોજિત હોતું નથી. દર વર્ષે પાઠ્યપુસ્તકના ભાગરૂપે 'ટ્રેઝર હન્ટ' રમાય છે. આ વખતે અંગ્રેજીના વર્ગો વધુ અનૌપચારિક રહ્યા. પ્રથમ યુનિટમાં વિદ્યાર્થીઓએ સંપૂર્ણ નેતૃત્વ લઈ લીધું તો શિક્ષકે ટ્રેઝર હન્ટ જરા વધુ સમય આપી રમાડવાનું નક્કી કર્યું. શિક્ષકે અત્યાર સુધીના પ્રયોગોની નોંધ કરી અને ટ્રેઝર હન્ટ માટેની પ્રક્રિયા નક્કી કરી:

😍 ખજાનો છુપાવવાની મુખ્ય જગ્યા નક્કી કરવી.

😍 તે જગ્યા સુધી પહોંચવાના માર્ગમાં આવતાં સ્થળો નક્કી કરવા, 

😍 શાળા કેમ્પસ બહારના આખા ગામને સાંકળી શકે તેવા સ્થળોની યાદી કરી જેથી વિદ્યાર્થીઓને શાળાની બહાર ફરવાનો મોકો મળે.

😍 તે સ્થળો માટે અંગ્રેજીમાં કોયડા બનાવવા.

😍 રમતના સામાન્ય નિયમો નક્કી કરવા.

😍 ગામમાં અલગ-અલગ જગ્યાએ ચિઠ્ઠીઓ છુપાવવા માટે મદદ લેવી.

અને આખરે એ દિવસ આવી ગયો જ્યારે સૌ ખજાનાની શોધમાં નીકળવાના હતા. 'રેડી, વન, ટુ, થ્રી, ગો' સાથે વિદ્યાર્થીઓ જૂથોમાં વહેંચાઈને કોયડા ઉકેલવા લાગ્યા. એક ચિઠ્ઠીમાં જાણીજોઈને સ્થળને બદલે વ્યક્તિની માહિતી હતી, જેનાથી તેઓ મૂંઝાયા, પરંતુ તેમની વચ્ચેની વાતચીતથી અમને સંતોષ થયો.

અંગ્રેજીમાં કોયડો ઉકેલ્યા પછી તેમનાથી ગામના દુકાનદારોને પણ અંગ્રેજીમાં પૂછાઈ જતું.. સામે દુકાનદારનું “હે.. એ.. એ..” આવતું ત્યારે સમજાતું કે આમને ગુજરાતીમાં પૂછવું પડશે.

કેટલીક ઘટનાઓ રમૂજી હતી. જેમ કે, એક ટેમ્પામાં શાક વેચવા આવનારને છોકરાંએ રોક્યો કારણ કે એક ચિઠ્ઠીની હિંટ શાકભાજી તરફ ઇશારો કરતી હતી. તેમણે ટેમ્પાવાળાને પૂછ્યું, “ચિઠ્ઠી છે?” પેલા ભાઈને એમ કે કદાચ આ ગામમાં શાકભાજી વેચવા કોઈ ચિઠ્ઠી જોઈતી હશે. તેણે હાથ જોડીને કહ્યું કે તેની પાસે કોઈ ચિઠ્ઠી નથી. જે સજા કરવી હોય એ કરો.  બીજી દુકાને એમણે દુકાનદારનાં પત્નીને ચિઠ્ઠી વિશે પૂછ્યું તો તેમણે કહ્યું કે તેમની પાસે કોઈ ચિઠ્ઠી છે નહીં પણ તમારે ભણવામાં કામ લાગતી હોય તો તેઓ ચિઠ્ઠી લખી આપશે.

આ ધમાચકડી સવારે ૧૦:૩૦ થી ૧:૩૦ સુધી ચાલી. ગામમાં પણ ચર્ચા થઈ રહી હતી કે બાળકો કંઈક શોધી રહ્યાં છે. આ રીતે તેઓ એક ટીમ બનીને પોતાની સામે આવેલી પરિસ્થિતિનો તાગ મેળવવા માટે મથતાં રહ્યા કોઈ સાયકલ લઈને પડ્યું પણ ખરું. કોઈને કાંટા વાગ્યા પણ ખરા પણ આ બધામાં તેઓ જે ટીમવર્ક શીખ્યા અને સ્વાભાવિક રીતે અંગ્રેજીનો ઉપયોગ કરતા થયા. હવે પછી તેઓ અંગ્રેજીનો સામનો કરશે ત્યારે તેમને મૂંઝવણ નહીં થાય તેની અમને ખાતરી છે અને એ જ અમારો ખુશીઓનો ખજાનો છે. >>>  Video link