વૈચારિક જ્ઞાન....

íì  વૈચારિક જ્ઞાન = વિજ્ઞાન !!!!  íì

એક પ્રોજેક્ટ અંતર્ગત પૂંછડીની લંબાઈ માપતો બાળક....

                                   મિત્રો, એક જમાનો હતો “જ્ઞાન”નો. જ્ઞાન મેળવનાર વિદ્વાન ગણાતો. ધીમે-ધીમે જમાનો આવ્યો  “વૈચારિક જ્ઞાન” નો. વૈચારિક જ્ઞાન એટલે કે વિજ્ઞાન. કોઇપણ બાબત વિશે અથવા તો તે બાબતના આસપાસના તથ્યોને જાણવાં, સમજવાં અને પછી જ અનુસરવાની પ્રક્રિયા એટલે જ વૈચારિક જ્ઞાન મેળવવું. આપણી આસપાસ થતી પ્રક્રિયાને જોઈ તે પ્રક્રિયા માટે જવાબદાર તમામ પરિબળો વિશે સમજવું એટલે જ વિજ્ઞાન ભણવું.  વિજ્ઞાનને કારણે જ સમાજે જે કઈં  પણ  જ્ઞાન વિશે જાણતાં હતાં, તે જ્ઞાન સંદર્ભે વિચારતાં પણ  થયાં. મિત્રો, હવે આધુનિક યુગ આવ્યો છે “વૈચારિક જ્ઞાનયુક્ત ટેકનોલોજી”. એટલે કે જે જ્ઞાન સંદર્ભે સમાજ વિચારતો થયો, તેના તમામ પાસાઓની જાણકારી/ખરાઈ અથવા તો સાબિતી માટે જરૂરી ઉપકરણોનો ઉપયોગ પણ પ્રાપ્ય થયો. જેને નામ મળ્યું “વિજ્ઞાન & ટેકનોલોજી”. બાળકોની તેમના આસપાસના પર્યાવરણમાંથી જાણવાની ક્ષમતાને આપણે આપણા માર્ગદર્શન ધ્વારા કદાચ વધુ વિસ્તરીત કરી શકીએ, પરંતુ તે બાબતોને સંપૂર્ણપણે સમજવાની ક્ષમતાને વિસ્તરીત કરવા માટે તો આપણે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીનો જ ઉપયોગ કરવો  અથવા તો કરાવવો  રહ્યો.           

                પ્રાથમિક કક્ષાએ વિજ્ઞાન & ટેકનોલોજીના વિષયમાં શિક્ષક અને વિદ્યાર્થી વચ્ચે સૌથી મોટી ખાઈ છે અનુભવ આપવા સંદર્ભે ! એક પ્રવૃત્તિ છે-- “કૂતરાનું અવલોકન કરો” શિક્ષક વિચારે છે કે આમાં તો શું જણાવા જેવું/જોવા જેવું કે સમજવા જેવું છે!! આતો બાળકોને ખબર જ છે ને !! - પણ બાળકોની જીજ્ઞાસાવૃત્તિ અને તે માટેના ઉમળકાની શરૂઆત ત્યાંથી જ થતી હોય છે. મિત્રો, બાળકોને તો તેમની કોઈ જાણીતી વસ્તુને પણ જયારે કોઈ વિષયની દ્રષ્ટિએ જોવાની હોય ત્યારે તેમનો આનંદ એટલો જ ઉચ્ચસ્તરીય હોય છે જેટલો કોઈ નવીનતા વિશેનો હોય !!! જો આવા કોઇપણ પ્રોજેક્ટ સમયે બાળકોને કંટાળો અથવા તો અરૂચી દેખાઈ આવે તો સમજવું કે આપણા આયોજનમાં અથવા તો આપણા માર્ગદર્શનમાં નક્કી કંઈક ઉણપ છે.

               અમારી શાળાના ધોરણ-૫-૬ નાં બાળકોએ વિજ્ઞાનનો એક પ્રોજેક્ટ  કર્યો “પ્રાણીઓનું અવલોકન”. જે અંતર્ગત બાળકોએ ઘેટું, ગાય અને કુતરાનું અવલોકન કર્યું, ગાય ચામડી કેમ વારંવાર ધુજાવે છે?? કુતરું જીભેથી કેમ પાણી પીવે છે?? ઘેટાનાં ઉનમાં કાંસકા જેવી સફાઈ કોણ કરે છે? આવા,તો અઢળક પ્રશ્નો ??? વિશાલે કહ્યું આવું તો અમે રોજ જોતાં હતાં પરંતુ પ્રશ્ન તો આજે જ થયો?? અમારા હરેશ ભરવાડે કહ્યું કે સાહેબ,મારા ઘેટાના ઉનમાં સફાઈ કોણ કરે છે તેવો પ્રશ્નીક વિચાર પણ મને આજ દિન સુધી ન્હોતો થયો ???  બાળકોને  કેટલાય પ્રશ્નો ઘણાના જવાબ શોધ્યા તો ઘણાના શોધીએ છીએ. પરંતુ આનંદ એ વાતનો હતો કે  આ પ્રોજેક્ટ ધ્વારા અમે બાળકોના વિચારોને વલોવ્યા અને પ્રશ્નો માટેનું એક પ્લેટફોર્મ ઉભું કર્યું. આપ પણ અમારા આ પ્લેટફોર્મ પર તમારા વિચારોની ગાડી દોડાવવી  પ્રોજેક્ટના ફોટોગ્રાફ્સ જોઈ તમારા વિચારરૂપી ગાડીમાંથી ઉદભવતાં સૂચનોને અમારા કોમેન્ટ બોક્સમાં પાર્ક કરો.   

"કોચર" બનાવતાં અને તેના વડે જીવજંતુ પકડી તેનું અવલોકન કરતાં બાળકો  

"પ્રાણીનું અવલોકન" પ્રોજેક્ટ-દરમ્યાન ગાયના લક્ષણોને જાણતાં બાળકો... 

ગીતા ભરવાડના ઘેટાં વિશે  ગીતા ભરવાડના જ મુખે  .....

આજે કૂતરો કઈંક અલગ જ લાગતો હતો- અવલોકન કરતાં બાળકો 

" વાડોલીયું" આજે "વર્ગખંડ" હતો 

બંધ વર્ગખંડો, ખુલ્લા પાઠ્યપુસ્તકો....

બંધ વર્ગખંડો, ખુલ્લા પાઠ્યપુસ્તકો !

                        શીખવું એટલે ?-: વર્ગમાં પૂરાઈ અને પાઠ્યપુસ્તકો ઉઘાડવા અને મગજની બારીઓ બંધ કરવી ? હવે આવી ‘ઉઘાડી ચોપડી અને બંધ મગજથી’ થતી પ્રક્રિયાને આપણે શીખવું કહીએ તો ભલે – પણ તે થતું નથી.  શીખવા માટે દુનિયાને જોવાની આંખો અને તેને અનુભવવા પાંખો આપવાના આશયથી આ વર્ષની ‘નાતાલ’ ની થીમ હતી “વેસ્ટ માંથી બેસ્ટ” ! આયોજન કરતાં શીખવું એ તો પ્રથમ શરત હોય જ અમારા ‘સેલિબ્રેશન’ ની. ગત વર્ષોની ‘નાતાલ ઉજવણી’  આ લિંકસ  “ માણો,અમારી શાળાની ક્રિસમસને !” / “મેનેજમેન્ટ શિક્ષણ”  પર જોઈ લેશો તો પૂર્વભૂમિકા રૂપે ઉજવણીનો મિજાજ પારખી શકશો.

                 આ વર્ષે નાતાલમાં સુશોભન કરવામાં સ્ટાર સિવાયની કોઈ વસ્તુઓ ના લાવવી એવું નક્કી કરાયું. જુદી જુદી ટુકડીઓને સમય અપાયો કે તેઓ ચર્ચા કરીને કહે કે શું શું થઇ શકે ? ચર્ચા બાદ ટુકડી મુજબ સૌ લાગી ગયા – કોઈકે જુના ચાર્ટ્સ ખંખેર્યા તો વળી ઓફિસમાં ઉનમાંથી બનાવેલા ઘેટાને ચકલીઓએ પીંખી નાખ્યું તેને ઉખાડી લાવ્યા. કોઈકે વિજ્ઞાન મેળાની જૂની કૃતિના થર્મોકોલને સંભાળ્યું. એક જૂથ વર્ગમાંથી ઉતારી લીધેલું તોરણ સાથે હાજર !                    

     ઉજવણીનો દેખાતો અહેવાલ તો ફોટોગ્રાફ્સથી પણ મળશે. ખરી મજા એ સમયની ચર્ચાઓમાં – જેમ કે ઈશુ ને વધ સ્તંભ પર કેમ ચડાવાયા ? આપણને કોઈક નુકશાન પહોચાડવાની વાત પણ કરે તો આપણે તેની સાથે કેવી રીતે વર્તીએ ? ઈશુ એ શું કહ્યું હતું તેમને વધ કરનારાઓ માટે ? એની સાથે બાપુનો બીજો ગાલ ધરવા માટેનો વિચાર કુલદીપે કહ્યો પછી તો શરૂ થયેલી યાત્રા ઈશુ સાથે ગાંધીજી અને પછી તો ભાથીજી સુધી પહોચી ! સરદાર, ભગતસિંહ, રામ, કૃષ્ણ, વિવેકાનંદ બધા જોડાયા ! સમાજ માટે જીવનાર/મરનાર વિષે એમણે ખબર હતી તે બધા પહોચ્યા અમારી ચર્ચામાં અમને “Merry Christmas” કહેવા ! જેમાં ગરીબ કુટુંબોમાં જન્મ્યા અને જગત આખા માટે જીવ્યા – થી – માંડીને સાચું જીવન ફક્ત ‘સ્વ’ માં રચ્યા પચ્યા રહેવાને બદલે સમાજ માટે જીવવામાં છે. તો વળી તેની સાથે મકરંદ દવેની “કોણે કીધું ગરીબ છીએ કોણે કીધું રાંક...” અને હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટની “ઘર,નગર આખું જગત રળિયાત કરીએ – એક નવી શરૂઆતની શરૂઆત કરીએ..” પણ સંદર્ભમાં આવી.

                        આમ, ઉજવણી, ધર્મો, સામાજિક કાર્યકરો, આઝાદીના લડવૈયા અને તેમને વાંચેલા કાવ્યો-વાર્તાઓના કોકટેલમાં બીજા દિવસની સાંજે રમતો પણ ભળી.  રમવામાં દરેક ધોરણ માટે તેમની વયને અનુરૂપ રમતો હાજર હતી. સવારથી જ ધોરણ સાત-આઠના વિદ્યાર્થીઓએ સાથે મળી – કઈ રમતમાં ક્યા નિયમો અને કઈ વસ્તુઓ જોઇશે તેની યાદી બનાવી લીધી હોઈ.. સંધ્યા ટાણે રમવાનું જ હતું. બે દિવસ ની આ પ્રક્રિયાને ફરી યાદ કરું તો સમજાય છે કે જે કૌશલ્યો ઉજવણી દરમિયાન અમે સૌ શીખ્યા તે અમે ફક્ત બંધ વર્ગખંડ અને ખુલ્લા પાઠ્યપુસ્તકથી કેવી રીતે શીખી શકત ! ચાલો, આ ફોટાઓ વડે માણીએ અને જાણીએ... 

જુના ચાર્ટ જેવી અન્ય વસ્તુઓના ઉપયોગથી ઉજવણીમાં સુશોભન માટેની જરૂરી સામગ્રી  તૈયાર  કરતાં બાળકો 

હંમેશા દરેકને આનંદ આપવો- "સંતાકલોજ" ની ઓળખ આપતાં સ્વપ્નિલભાઈ   

"ચોકલેટ" અને "બાળકોના ચહેરા પરની ખુશી" - આ બંનેને "સૂર્ય" અને "સવાર" જેવો જ સંબંધ છે !! 

ઉજવણીના આનંદમાં  ઉમેરો કરતી રમતો પૈકી "દેડકા દોડ" રમતની એક ક્લિક  

"ઉલટ દોડ" નું એક દ્રશ્ય ......

"સંગીત ખુરશી' ની રમત રમતાં બાળકો....... 

"તાકી તો જૂઓ" - દસ બોલમાંથી કેટલા ???? 

"સીટી બોંબ" રમત રમતાં બાળકો 

દોડતાં-દોડતાં દડો પડી ગયો તો ???? - out

કૌશલ્યોનો ખજાનો, “બાળ-મેળો” મજાનો

કૌશલ્યોનો ખજાનો + “બાળ-મેળો” મજાનો    

"સરદાર બાળમેળો"   

                                    મેળો એટલે  આનંદ જ આનંદ,  મેળો એટલે મજા જ મજા – મેળા વિશેની આ વ્યાખ્યા આપણા આપણા સમાજમાં વણાઈ ગઈ છે. બાળકોને મેળો એમ કહો એટલે કે જાણે શાળા પટાંગણના પર્યાવરણમાં હવાની જગ્યાએ બાળકોની ચિચિયારીઓથી ભરાઈ જાય. બાળકોને ભણવું ગમે છે [હા,તમે સાચું જ વાંચ્યું] પણ રમતાં-રમતાં. બાળકોને ભણવું ગમે છે, પણ કોઈ પ્રવૃત્તિ કરતાં-કરતાં. બાળકોને ભણવું ગમે છે- પણ વાતો કરતાં-કરતાં. બાળકોને ભણવું ગમે છે,પણ ખુલ્લા આકાશમાં નીચે વિહરતાં-વિહરતાં.  આપણે સમજીએ છીએ કે બાળક માટે શિક્ષણ કેટલું મહત્વનું છે, પણ આપણે એ નથી જાણતાં કે બાળકોને મન શું મહત્વનું છે? અથવા તો જાણીએ છીએ તો પણ તેને મહત્વ નથી આપતાં. 

આપણે આપણા સમાજમાં “બાળહઠ’ વિશેની ઘણી કહેવતોને પણ જાણીએ છીએ. તે મુજબ તો આપણે જ બાળહઠ સામે જુકી તેના મને મહત્વની વસ્તુઓનો ઉપયોગ Teaching Learning Material તરીકે કરી લેવો જ રહ્યો. નહિ તો બાળક આપણને Boring Material ની યાદીમાં નાખી દેશે, અને પછી તો તમે જાણો છો ને કે આપણે આપણી યાદીમાં સમાવિષ્ઠ  Boring લોકો સાથે કેવું વર્તન કરીએ છીએ. અને બધા કહે જ છે ને કે “નમે તે સૌને ગમે”, તો આ કહેવતનો લાભ બાળકોની જીદ સામે આપણે કેમ ન લઈએ.??      

'સરદાર"  વિશે 

વાર્તા-ટુચકા - ઉખાણાં  વગેરે  - નીડરતા સ્ટોર 

દેશભક્તિ ગીત -લોકગીત -સંગીત અભિનય ગીત વગેરે -  અડગતા સ્ટોર 

વિવિધ સ્કીલો નો સ્ટોર-  સહનશીલતા સ્ટોર 

કૂકર ખોલ બંધ કરવું 

પંકચર બનાવવું 

ખીલી-સ્ક્રુ ફીટ કરતાં શીખવું 

ચિત્ર- રંગ પૂરવા- કોલાર્જ - ચીટક કામ વગેરે - નિર્ણય સ્ટોર 

"સરદાર" વિશેના જીવન પ્રસંગો - ગુણો - વ્યક્તિત્વ વગેરે - નેતૃત્વ સ્ટોર 

માટીકામ - કુનેહ સ્ટોર 

સરદાર વિશે 

મેળા વિશે 

મેળાના આઉટ્પુટના નમૂનાઓ ......