T.L.M -વસ્તુમાં નહિ પણ,આપણા મગજમાં હોય છે!

M ભીંત પર લટકાવેલ  હાર્ડબોર્ડ એટલે જ T.L.M., આવું અન્ય કેટલાક લોકોની જેમ તમે પણ નથી વિચારતાને????

અમારા બાળકો-ઘેટાં વિશે જાણવા ઘેટાંની વચ્ચે 

                                                    બાળકોને જ્યારે પણ કોઈ મુદ્દો સરળતાથી શીખવવો હોય કે તરત જ આપણને યાદ આવે છે T. L. M. કારણ કે અસરકારક T. L. M. આપણી મહેનતને ઓછી અને પરિણામને વધારી આપતું મોટામાં મોટું મદદનીશ છે. અમે તો માનીએ છીએ કે T. L. M. એ બાળક અને શૈક્ષણિકમુદ્દા વચ્ચે સેતુનું કામ કરે છે. પણ લાચારી એ વાતની છે કે જ્યારે પણ આપણે T. L. M.ને યાદ કરીએ છીએ, આપણી નજર જાય છે વર્ગખંડની ભીંત પર! કેમ કે આપણે T. L. M.ની વ્યાખ્યા જ સંકુચિત બનાવી દીધી છે.            

T.L.M. એટલે શું?

                                             ૫૦૦/-ની ગ્રાન્ટમાંથી [કદાચ સ્વનિર્મિત] બનાવેલ શૈક્ષણિક સાધન એટલે જ T. L. M., એવો ભાસ આપણે [અને કદાચ આપણા માર્ગદર્શકોએ] ઉભો કરી દીધો છે. પરિણામે આપણે બાળકના મોટામાં મોટા T. L. M. એવા તેની આસપાસના પર્યાવરણ/સામાજિકતા/વ્યવહાર/વ્યવસાયો વગેરનો ઉપયોગ કરવાનું ભૂલી આપણે આપણા વર્ગખંડોની કહેવાતી ક્રિયાત્મક દીવાલો પર જ મદાર રાખીએ છીએ.

ü  તમે ક્યારેય પર્યાવરણમાં બાળકના માર્ગદર્શન માટે  શાળાની આસપાસનો ઉપયોગ કર્યો છે?

ü  તમે તમારા ગામમાંના સમાજનિર્મિત T. L. M.નો ઉપયોગ કર્યો છે ખરો?

ü  તમે તમારી આસપાસના વ્યવસાયકારો નિર્મિત T. L. M.નો ઉપયોગ કર્યો છે ખરો?

અમારી શાળા માને છે કે શાળાની બહાર T. L. M. ડગલેપગલે નજરે પડશે, જો તે નજરથી તમે જોવા માટે તૈયાર હશો તો જ!!!

અમારા પ્રજ્ઞા-શિક્ષકશ્રીની આવી જ શૈક્ષણિક નજરને કારણે “ઘેટું” પ્રાણીના રહેઠાણ-ઉપયોગ વગેરે મુદ્દાઓ  વિશે બાળકોને સમજ આપવા માટેનું એક T. L. M. મળ્યું અને શિક્ષણના લાલચુ આમારા તે શિક્ષકશ્રી તેનો કેવો ઉપયોગ કર્યો તે તમે કેમેરાની સાથે ચાલતા ચાલતા જોઈ શકો છો.પણ ધ્યાન રાખજો કે તમને પગમાં કાંટો ન વાગે, અમારા શિક્ષક-મિત્રો અને બાળકો તો ટેવાઈ ગયા છે.

અમારા એક દિવસના શિક્ષક -"કાતરીયા" 

[ઘેટાનું ઉન ઉતારનાર]

Ýગુજરાતમાં ઘણી જગ્યાએ  તેમને "લાવા" તરીકે પણ ઓળખે છે.Ý

ઘેંટાના ઘરે જઇને જ ઘેંટાના  રહેઠાણનો અનુભવ- 

ઉનનું નિદર્શન અને સ્પર્શાનુભવ પણ !!!!!

કાતરેલ ઉન -ક્યાં અને શા માટે જશે? તેની પ્રાથમિક સમજ  

ઘેંટા અને બાળકો -પછી મસ્તી તો હોય જ ને !

આપણને શિયાળામાં ઠંડી સામે રક્ષણ આપતા Ýઆવા ગરમ કપડાં આવા  ઉનમાંથી જ બને છે, કેવી રીતે? તેની પ્રાથમિક સમજ ... 

Ý"ચાલો ઘેટું બનાવીએ"Ý
  Þબાળકોનો  પ્રયત્ન  અને શિક્ષકશ્રીનું માર્ગદર્શન,  પરિણામ તમારી સામે નીચેના ફોટોગ્રાફમાંÞ

 હવે,તમે જ કહો કે, T. L. M.ની  સ્વનિર્મિતતા વધારે  જરૂરી છે કે T. L. M.ની અસરકારકતા ?

[કોમેન્ટમાં લખો]

શું કરીશું વર્ગખંડમાં? -મજૂરી કે મહેનત?

6  વર્ગખંડોમાં મજૂરી નહી પણ, મહેનત કરીએ

પહેલા તો આપણે “મજૂરી” અને “મહેનત”ની વ્યાખ્યા સમજીએ.

કોઇ કાર્યનું પરિણામ મેળવવા માટે ધાર્યાં કરતાંય વધારે માનસિક કે શારીરિક પ્રક્રિયા કરવી કે કરાવવી પડે એટલે “મજૂરી” ,પણ તે જ કાર્યનું પુરેપુરૂ પરિણામ ઓછી પ્રક્રિયાએ પરિપૂર્ણ થઇ જાય તો તે માટે કરેલ પ્રક્રિયાને માટે આપણે “મહેનત” શબ્દનો પ્રયોગ કરીએ છીએ. ઉદાહરણ તરીકે ....

આપણી શાળામાં x નામના શિક્ષકશ્રીએ બાળકોને કોઈ એકમ શિખવવા માટે અમુક દિવસ સુધી પ્રક્રિયા હાથ ધરી અને છતાં પણ તેઓ બાળકોમાં અથવા તો બધા જ બાળકોમાં  સારૂ પરિણામ ન મેળવી શક્યા.

બીજા y નામના શિક્ષકશ્રીએ તે જ બાળકોને તે એકમ અન્ય કોઈ રીતે ઓછા સમયમાં શીખવી વધુ સારૂ પરિણામ મેળવે છે.

હવે  તમે જ કહો આમાં કોણે મહેનત કરી અને કોણે મજૂરી કરી કહેવાય ?

તમે કદાચ એમ પણ કહેશો કે ભાઈ x એ પણ તે બાળકો માટે મહેનત તો કરી કહેવાય જ ને? પણ ના ! કેમ કે વધુ પરિશ્રમ અને ઓછું વળતર એ મજૂરી ની વ્યાખ્યા બને છે તે તમે તમારા આસપાસના સામાજીક વ્યહવારમાં જોતાં હશો.

જ્યારે તમે કોઈ કાર્ય માટે પરિશ્રમ કરો છો અને તે ખૂબ જ [૧૦૦%] સફળ થાય છે ત્યારે બધા તમને શાબાશી આપતા “આ કામ માટે ફલાણાભાઈએ ખૂબ મહેનત કરી હતી” એવો શબ્દ-પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.    ટુંકમાં કહીએ તો...

મજૂરી= વધારે પરિશ્રમે ઓછું પરિણામ [વળતર]   મહેનત= ઓછા પરિશ્રમે વધારે પરિણામ [વળતર] 

ü  હવે આપણે વિચારીએ કે બાળકોને કોઈ પણ વિષયવસ્તુ શીખવવા આપણે શું કરીએ છીએ?

હા આપણે આપણા વર્ગખંડમાંના બાળકોમાં ૬૦%ની આસપાસના બાળકોને કોઈ વિષય વસ્તુ શીખવવામાં સફળ થઈએ તો તે વિષયવસ્તુ માટે કરેલ પરિશ્રમ ૬૦%બાળકો માટેની “મહેનત” ગણાશે પણ બાકીના ૪૦%માટે તમારો પરિશ્રમ શું બની જશે મહેનત કે મજૂરી?

             અમે એવું કહેવા માગીએ છીએ કે “ “મહેનતુ નહી સ્માર્ટ બનીએ””  [એટલે કે કોઈ કામમાં વધારે પરિશ્રમ કરવાવાળા નહી પણ બુદ્ધિ શક્તિનો ઉપયોગ કરી જે તે કામને સરળ બનાવી દેનાર બનો] તમારા ઘણા જ પ્રયત્નો પછી બાળક શીખશે જ પણ જો તમે તેને શીખવવાની પ્રક્રિયામાં પોતાની સુઝબુઝ ઉમેરી એવી પ્રવૃત્તિ અને પદ્ધતિઓ અમલમાં મુકો કે જેમાં તમારૂ કામ સરળ બની જશે. ખરેખર તો બાળકને કોઈ એકમ શીખવવા માટે મહેનત કરતા પણ વધારે મહત્વનું છે તે માટેનું આયોજન. અબ આપ કો હર બાર ડેમો દેના પડતા હેં .....દાખલા તરીકે તમારા જ ગામમાં નાનામાં નાના દરજીને ત્યાં જાઓ અને પૂછો કે તમે શર્ટ કે ફ્રોક સીવવાની પ્રક્રિયામાં વધારે સમય,ધ્યાન અને ચીવટ શેમાં રાખશો, કાપડના કટિંગ સમયે કે સિલાઈકામ સમયે?[ સાચે જ પૂછજો અને દરજીના સરનામા સાથે અમારા બ્લોગ પર કોમેન્ટમાં જવાબ લખજો]  જો તે કાપડના કટિંગ માટે ઓછો સમય ફાળવી અને ઉતાવળ કરે અથવા તો ચીવટ ન રાખે તો તેને સિલાઈકામ વખતે વધારે કેટલી બધી મહેનત[મજૂરી] કરવી પડે તે દરજીના મુખે જ સાંભળજો. હવે તમે તમામ વ્યવસાયકારોની કાર્યપદ્ધતિ વિશે વિચારો –તેઓને કયા કામમાં વધારે મહેનત અને ચીવટની જરૂર પડતી હશે? કાર્યમાં કે તે કાર્યના પૂર્વ આયોજનમાં? જો આપણી શાળાઓની વાત કરીએ તો.....................

·         શું આપણે એકમો શિખવવા માટેનું પૂર્વઆયોજન કરીએ છીએ?

·         શું તેમાં આપણે વર્ગખંડની અંદર-બહારની મહત્વની બાબતોનું ધ્યાન રાખીએ છીએ?

·         શું આપણી પાસે તે એકમોનું માપ [જરૂરી મહત્વના મુદ્દાઓ] હોય છે?

·         શું તે એકમ જેને શીખવવાનો છે તે બાળકોનું માપની  [એકમ માટેની બાળકોની સજ્જતા] જાણ આપણને હોય છે?

હવે કોઈ વ્યવસાયકારને પૂછી જો-જો કે આ ઉપરોક્ત માપ સાથે આપણે આપણા શિક્ષકના વ્યવસાયમાં સફળ થઈશું ખરા?

ï      કઈ-કઈ બાબતોનું ધ્યાન રાખીશું “એકમના પૂર્વ-આયોજનમાં”

·         શું શીખવવાનું છે? – શૈક્ષણિક મુદ્દો

·         શા માટે શીખવવાનું છે? – શૈક્ષણિક હેતુ

·         કેવી રીતે શીખવવાનું છે? – શૈક્ષણિક પદ્ધતિ

·         ક્યાંથી શીખવવાનું છે? – સ્રોત  

આપણા બાળકો અને વાંચન!

ગુણોત્સવના પરિણામોની સમીક્ષામાં સૌથી મોટો જો કોઈ પ્રશ્ન રાજ્યની સામે આવ્યો તો તે છે બાળકોની નબળી વાંચન ક્ષમતા!  આ કોઈ શાળા કે વિસ્તારની નહિ પણ દરેક જગ્યાએથી મળેલી સરેરાશ ઉણપ છે. અહી આ વિષય સાથે કેટલીક વાતો મુકવાનો પ્રયત્ન છે.

Ø  વાંચન શું છે? છાપેલા કે લખેલા શબ્દો માત્ર?

ટ્રાફિક સિગ્નલને સમજવો- બીજાના ચહેરાના ભાવનું વાંચન- ગ્રાફ, ચાર્ટ, નકશાઓ વગેરને જોઈને સમજવું તો તે વાંચન ખરું કે નહિ? તમને થશે કે હા! વાંચન જેવું તો ખરું!

        જુઓ, તમારા મનમાં એક વિચાર છે, તમારે તેણે બીજા સુધી પહોચાડવાનો છે. શું કરશો? વિચાર સીધો તો તેના તે જ સ્વરૂપમાં કોઈના મગજમાં જઈ શકશે નહિ.  વિચારો તેના માટે તમે શું શું કરો છો?

કોઈ વ્યક્તિના અવાજને રેકોર્ડ કરવો એટલે –  Encoding       એ રેકોર્ડેડ અવાજ આપણે સાંભળીએ તે  – Decoding   

આવું જ થાય છે વાંચનમાં (?) કોઈકના શબ્દો  જે સંકેતોમાં ઢળેલા છે તેને Decoding કરી સાંભળવાના  હોય છે.

Ø  મુદ્દો એ પણ છે કે આપણે કોને વાંચન ઘણીએ છીએ?

A.      કોઈ એક સંકેત છે તેનો ચોક્કસ એક ઉચ્ચાર છે તે ઓળખવું તેને?

B.      કેટલાક સંકેતોના સમૂહને એકબીજાના આધારે સમજીને તેનો અર્થ સમજવાને?

આપણે મોટાભાગનો સમય ઉપરોક્ત A ને આપી દઈએ છીએ જે ઓછી જરૂરી બાબત છે.

સંકેતોમાંથી શબ્દોનું Decoding એ વાંચન નથી. આપણામાંથી બધા વિવિધ પ્રકારના ફોર્મ/વીમા પોલીસી/બેંક સંબંધી દસ્તાવેજ વગેરેનું Decoding કરી શકે છે પણ તેનું વાંચન (ખરા અર્થમાં!) કરવા કોઈકની મદદ પણ લે છે.

Ø  હવે પ્રશ્ન છે તો સંકેત અને ઉચ્ચારનું શું?

તે માટે પ્રથમ તો બાળકને ભરપુર મૌખિક કાર્યની જરૂર છે. તે પુષ્કળ સાંભળી-સમજી શકે અને કોઈ એક સ્થિતિ, ચિત્ર, અનુભવો વિષે બોલી શકે. તેના માતા-પિતા, શિક્ષક, ભાઈ-બહેન વગેરે કોઈ પુસ્તક મોટેથી વાંચે જેમાં મોટો ભાગ ચિત્રોથી ઘેરાયેલો હોય. હવે તે જ પુસ્તક તેને આપી દેવાય-જેથી તે ચિત્રોમાંથી પોતે સાંભળેલી વાતોને શોધવાનો પ્રયત્ન કરે. પછી તે સમજશે કે જે હું આ મૌખિક રીતે બોલું/સાંભળું છું, તેનું આ સાંકેતિક સ્વરૂપ(ચિત્રો) છે. આ વાતને સમયાંતરે શબ્દો વિશે લાગુ પાડી શકાય!

        બીજી એક બાબત એ છે કે બાળકને જે સાહિત્યની મદદથી આપણે વાંચન શીખવવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ તે રસપ્રદ/રોમાંચક/ઉપયોગી કે બાળકને પોતાનું લાગે તેવું છે?? જો ના તો એવી સામગ્રીથી વાંચન શીખવા તરફ કોઈને કેવી રીતે પ્રેરી શકાય?   વિચારો હવે આપણે આપણા પ્રિય બાળકો સાથે ઉપચારાત્મક કાર્યમાં કઈ કઈ બાબતોનું ધ્યાન રાખીશું અને કઈ એવી પ્રવૃતિઓ છે જે તેમને મદદ કરી શકે?

તમારા વિચારો ગુજરાતના ભવિષ્ય માટે આવકાર્ય અને અનિવાર્ય છે. જરૂરથી અમને લખો વાંચન વિષે તમારા અભિપ્રાયો: nvndsr1975@gmail.com પર.

સાભાર શ્રી સુબીર શુક્લના બ્લોગ Education Matters http://subirshukla.blogspot.com  ના આધારે!

Re-public day!

નથી કોઈ પરવા દહન કે દફનની,નથી કોઈ પરવા કબર કે કફનની,

નથી કોઈ પરવા બદનના જતનની,મને પરવા છે ફક્ત મારા વ્હાલા વતનની.....

ભારત માતા કી જય..................!!!

મેં પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે હું અંગ્રજોના હાથે જીવતો પકડાઈશ નહિ."- ચંદ્રશેખર આઝાદ

સરફરોશી કી તમન્ના અબ હમારે દિલમે હૈ..દેખના હૈ જોર કિતના બાજુએ કાતિલમે હૈ?.
-રામપ્રસાદ બિસ્મિલ

બહેરી અંગ્રેજ સરકારના  કાન ખોલવા મેં ધારાસભામાં ધડાકો કર્યો  હતો. -"શહીદ ભગતસિંહ '

અંગ્રેજી સત્તા ઉખેડી નાખવાની મને ધૂન લાગી હતી...... "શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા  

નાનપણથી જ હું ક્રાંતિકારી વિચારો ધરાવતો હતો.... "વીર સાવરકર "

 અંગ્રેજોની સરકારી નોકરીને મેં લાત મારી હતી.....-વાસુદેવ બળવંત ફડકે 

મેં મિત્રો સાથે રહી "બોંબ"બનાવવાની છૂપી પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી.. - "સુખદેવ" 

મને ક્રાંતિકારીઓ "દુર્ગાભાભી" કહેતા..

પ્રોત્સાહન-મહેરા પરષોત્તમભાઈ 

પ્રોત્સાહન-પરમાર વિક્રમભાઈ 

                          

"પ્રજાસત્તાકદિન" નિમિત્તે મોં મીઠું કરતા બાળકો 

 M બાળકો પણ આ જ રીતે એક દિવસ આપણી સામે “ક્રાંતિ” કરે તો નવાઈ નહિ ????   

 ૧૫મી ઓગષ્ટ ૧૯૪૭નો દિવસ આપણા દેશ માટે ખુશ-ખુશાલીનો હતો,તેવી જ ખુશ-ખુશાલી અન્ય દિવસ હતો ૨૬મી જાન્યુઆરી ૧૯૫૦નો. કેમકે તે દિવસે અંગ્રેજોની આખરી નિશાની જેવા તેમના કાયદા-કાનૂન ફગાવી આપણું બંધારણ અમલમાં આવ્યું, એટલે કે પૂરેપૂરી સત્તા આપણી. આપણું શાસન-પ્રજાની સત્તા-એટલે જ “પ્રજાસત્તાકદિન”. આવા રાષ્ટ્રની ખુશીના દિવસે અમને પણ એક વિચાર આવ્યો છે કે નિયમો-શિસ્ત અને વિવેક વગેરેના નામે આપણી શાળાઓમાં પણ કેટલીક વાર આપણે પણ બાળકો પર અંગ્રજો વારી કરી બેસીએ છીએ, ત્યારે બાળકોને પણ શાળા ગુલામી સમયના ભારત જેવી જ લાગતી હશે ને? વિચારો કે બાળકોને જો આપણી શાળાઓ અને આપણા વર્ગખંડો “શૈક્ષણિક જેલ” જેવા લાગશે તે દિવસે તેઓનું રૂપ ઉપરના ફોટોગ્રાફ્સમાં દેખતા બાળકો જેવું અને  કદાચ વિરોધ કરવાની રીત પણ તેવી જ હશે, ત્યારે ભગવાન જાણે આપણને કોણ બચાવશે? 

શું આપણે “બાળસત્તાક શાળા” ઓનું નિર્માણ ન કરી શકીએ?

કેવી હોવી જોઈએ આ શાળા? 

કેવું હોઈ શકે આ શાળાનું બંધારણ ?.....વિચારો અને  અમને મોકલો  *

“પ્રજાસત્તાકદિન’ની સાચી ઉજણવી ત્યારે જ કહેવાશે જ્યારે આપણે બધા આપણા બંધારણે આપણને આપેલા હકો પ્રત્યે જાગૃત હોઈશું અને પોતાની ફરજો નિભાવવા તત્પર હોઈશું  !!!! 

"child is curious by nature"

M      બાળકોની આતુરતા [ જિજ્ઞાસાવૃત્તિ ] નો કોઈ જ અંત નથી !

 બાળક જિજ્ઞાસાવૃત્તિનું અક્ષયપાત્ર હોય છે,બાળકોને જાણવાની આતુરતા હોય છે, શીખવાની નહિ ! હવે તમને થશે કે “શીખવું’ અને “જાણવું “ આમ તો સરખું જ છે ને ? નહી, નહી ભાઈ, પ્રાથમિક શિક્ષણમાં બહુ જ મોટો તફાવત હોય છે આ બે શબ્દો વચ્ચે ! જેમ કે બાળક પહેલા એકડાને જાણે છે પછી શીખે છે, કોઈ પણ વિષય-વસ્તુમાં ‘જાણવાની’ પ્રક્રિયા વિના ‘શીખવાની’ પ્રક્રિયાની થવી એ તો અશક્ય બાબત છે. જેમ કે આપણે કોઈ મશીન કે ગાડી અન્ય કોઈ નવી વસ્તુ શીખવી હોય ત્યારે સૌ પ્રથમ તે અંગેની જાણકારી મેળવવાની પ્રક્રિયા કરીએ છીએ અને તે મશીન હોય તો તેનું રિપેરિંગની અને ગાડી હોય તો ચલાવતા શીખવાની પ્રક્રિયા કરીએ છીએ.આપણે આપણી શિક્ષણ-પદ્ધતિમાં જો થોડો  ફેરફાર કરીએ તો બાળકોની જિજ્ઞાસાવૃત્તિમાં વધારો પણ કરી શકીશું અને એકદમ...હા..હા..એકદમ સરળમાં-સરળ રીતે ઘણા એકમ પણ શીખવી શકીશું. બાળકોને પ્રશ્નોની જરૂર છે-જવાબોની નહી, શૈક્ષણિક કાર્ય દરમ્યાન બાળકોની કક્ષા અને એકમને ધ્યાને રાખી તમે એવા શૈક્ષણિક પ્રશ્નો ઉભા કરો કે બાળકોને તેના જવાબ [શોધવાની]જાણવાની આતુરતા સાથે ઘરે જાય. તમારે બાળકોને જે એકમ શીખવવાનો હોય તે એકમને ધ્યાને રાખી એટલા બધા પ્રશ્નો સમયાંતરે  ઉભા કરો અને સાથે-સાથે તેના જવાબ મળી શકે તે માટેનું જરૂરી પર્યાવરણ પણ પરોક્ષરીતે પુરૂ પાડો ! કોઈ બાળક જો તે પ્રશ્નનો સાચો જવાબ આપે તો પૂર્ણવિરામ ન મુકતાં પુનઃવિચાર કરવો પડે તેવો બીજો પ્રશ્ન ઊભો કરો.જ્યારે આપણે આનાથી ઉલટું કરી બાળકોને વિચરવાની તક, વિચારીને જવાબ મેળવવાનો પ્રયત્ન/સમય અને તે સમય દરમિયાન તેને મળતા નવા અનુભવો/જવાબો વગેરેથી વંચિત રાખી બાળકની તર્ક શક્તિને ધોરણ ૩-૪થી અટકાવીએ છીએ અને પછી ઉપલા ધોરણમાં તે જ બાળકને ગણિતના કોયડા ઉકેલવા માટે તર્ક કરવા દબાણ કરીએ છીએ.[તમને જો નાનપણથી જ તમારી મમ્મીએ પોતે કોળીયો ચાવી-ચાવીને પછી તમારા મોઢામાં મુક્યો હોત તો તમે ચાવતા નહિ પણ ફક્ત ગળતા જ શીખ્યા હોત !!! ] બાળકો કોઈ પ્રશ્નને ચાવતા-ચાવતા એટલે કે કોઈ એકમ પર મથામણ કરતા-કરતા ઘરે જાય તેવી શિક્ષણ પદ્ધતિની વાત કરી રહ્યો છું, એટલે કે બાળકો શીખીને નહી પણ તે એકમના પૂર્વ/પૂરક પ્રશ્નો સાથેની મુંઝવણ અને તે બાબતની જાણકારી મેળવવા ઘરે પ્રયત્ન કરે તેવી બાળકમાંની જિજ્ઞાસાવૃત્તિનો ઉપયોગ કરો.[અને કોઈ કારણસર કોઈ બાળકમાં અપવાદરૂપ “જિજ્ઞાસાવૃત્તિ”નો અભાવ જણાય તો વિકસાવવાનો પ્રયત્ન કરો] જેમ કે ધોરણ ૩ના બાળકોને જયારે પદાર્થના ગુણધર્મો વિશેની સમજ આપવાની થઈ ત્યારે અમારા શાળા-પરિવારમાં સૌથી વધારે પ્રશ્નો [શૈક્ષણિક જ !] ઉભા કરવાની ટેવવાળા વર્ગશિક્ષકશ્રીએ બાળકોને પહેલો પ્રશ્ન એ કર્યો કે બોલો “ તમારા વાળ અને આ અરીસા વચ્ચે શું સમાનતા છે ? “, ઘણા જ વિચારોના વમળો પછી પાસે મુકેલ અરીસા  અને પોતાના વાળને વારંવાર અડક્યા  પછી એક બાળકે જયારે કહ્યું કે “ મારા વાળ ઉપર હાથ ફેરવું અને અરીસા પર હાથ ફેરવું, સરખું જ [લીસું] લાગે છે “ પણ બાળકે જયારે આ જવાબ આપ્યો હોય ત્યાં સુધીમાં તો તેના મગજમાંથી એટલા વિચારો ઘુમવા લાગે છે કે પછી તેના માટે એકમ નાનો બની જાય છે. એક વાત ચોક્કસ યાદ રાખજો કે કોઈ પણ પ્રશ્ન નો કદાચ બાળકોને જવાબ નહી મળે, પણ જવાબ શોધતાં-શોધતાં કઈંક નવું જાણવા તો ચોક્કસ મળશે જ .      

 અમારી શાળાએ બાળકોને ‘પદાર્થના ગુણધર્મો “ એકમ માટે નીચે પ્રમાણેનું આયોજન કરી પ્રયત્ન કર્યો.

J સૌ પ્રથમ બાળકોને બે-બેના ગૃપમાં વહેંચી દો.

 J ત્યારબાદ દરેક ગૃપમાં એક બાળકને “લીસી સપાટીવાળા પદાર્થ” અને બીજા બાળકને “ખરબચડી સપાટીવાળા પદાર્થ” એવા હેડીંગ સાથેના કાગળ આપો.

 J ત્યારબાદ બાળકોને ક્હો કે શાળાની અંદરની ૨૦ વસ્તુઓનો સ્પર્શ કરી તમારો અનુભવ આ કાગળમાં લખો.

 J જો કોઈ પદાર્થની સપાટી ઉપર હાથ ફેરવતાં  સપાટી લીસી લાગે તો  “લીસી સપાટીવાળા પદાર્થ” વાળા કાગળમાં અને જો પદાર્થની સપાટી ઉપર હાથ ફેરવતાં  સપાટી ખરબચડી લાગે તો  “ખરબચડી સપાટીવાળા પદાર્થ” વાળા કાગળમાં તે વસ્તુનું નામ લખો.

  દરેક ગ્રુપને તમે જાતે ઉભા રહી વ્યક્તિગત એક-એક નમુના રૂપ સ્પર્શાનુંભવ કરાવો.          

            ત્યારબાદ બાળકોને છૂટા મૂકી દો, હા,પણ પરોક્ષ્રરીતે ધ્યાન રાખજો કારણ કે આ તો હોય છે ચંચળ ! વચ્ચે-વચ્ચે બે ત્રણ ગૃપ ભેગા મળી ચર્ચા કરતાં નજરે પડશે, જો તે ચર્ચા એકમ વિશેની હોય તો ઠીક,પણ જો એકમ બહારની તો વાત પાછી એકમ પર લઈ જાઓ.

            આટલું બધું સમજાવ્યા પછી પણ બાળકો ઘણી ભૂલો કરશે, જેમ કે કાગળમાં વસ્તુનું નામ લખી લાવવાની જગ્યાએ “ખરબચડી” કે “લીસી” એમ જ લખી લાવશે. બાળકોની આવી ભૂલો સુધારવા સારૂ કામ કરનાર ગૃપના બાળકોને માર્ગદર્શક બનાવી ફરીથી પ્રોજેક્ટ કરવાનું ક્હો.

જો બાળકોએ કરેલી ભુલો જોઈ તમે તેને ઠપકો કરવાની ભૂલ ન કરતા !

[ કારણ કે કામ કરતા માણસથી જ ભૂલ થવાની શક્યતા હોય છે,અને દુનિયાનો કોઈ માણસ એવો નથી કે જે જાણી જોઈને ભૂલ કરે,તેમજ જે  કામ અજાણતાથી (ભૂલથી) થઇ જાય તેને જ “ભૂલ” કહેવાય.] 

પછી આવા એકમો માટે તમારે કોઈ હોમવર્ક આપવાની જરૂર નહી રહે, બીજા દિવસે બાળક જાતે જ કહેશે

“રોટલી ખરબચડી હતી અને ગ્લાસ લીસ્સો, ઓશીકું ખરબચડું હતું અને પલંગની પાઈપ લીસી “ 


Project conducted by: મહેન્દ્રભાઈ પટેલ, વ.શિ. ધોરણ-૩

દાદાજી.....

$ignus ના સભ્યશ્રી વિરેન દુબે ઉર્ફે “દાદાજી” [પ્રજ્ઞા પ્રવૃત્તિલક્ષી જ્ઞાન] "પ્રજ્ઞા" વર્ગની મુલાકાતે.....

ક્યારેક ક્યારેક અમને એમ થતું કે આપણે રોજના આટલા કલાક બાળકો સાથે વિતાવતા હોવા છતાં આપણે બાળકોના ગમો-અણગમો, રસ-રૂચી, વ્યક્તિત્વ વગેરે વિશેની વિગતથી પૂરેપૂરા વાકેફ થઇ શકતા નથી, તો બાળકો માટે શિક્ષણના સ્ત્રોતો ઘડનાર આપણા શિક્ષણ-શાસ્ત્રીઓ આપણા કરતાં ઘણોખરો ઓછો સમય બાળકો સાથે વિતાવતા હોવા છતાં તેઓ બાળકોની આ બધી બાબતોને જાણી અને તે માટેના શૈક્ષણિક સ્ત્રોતો કેવી રીતે ઉભા કરતા હશે? મારા આ પ્રશ્નનો જવાબ અમને મળ્યો અમારી શાળામાં “પ્રજ્ઞા” વર્ગના રીસર્ચ માટે આવેલ ignus ના સભ્યશ્રી વિરેન દુબે ઉર્ફે “દાદાજી”ની મુલાકાત પદ્ધતિ જોયા પછી!! દાદાજી ૩૦૦કી.મી.થી પણ વધુ દૂરથી અને પાછી ગુજરાતી ઓછી સમજી શકતા [અને બાળકો હિન્દી ન-બરાબર સમજી શકતા] હોવા છતાં દાદાજીને બાળકો સાથે ભળતાં પાંચ મિનિટ લાગી હતી, તમે પણ ફોટોગ્રાફ્સમાં જોઈ શકશો કે બાળકો દાદાજીની સાથે આંખમાં આંખ મિલાવી કેવા આત્મવિશ્વાસથી વાતચીત કરે છે અને આવો આત્મવિશ્વાસ બાળકમાં ઉભો કરવા માટે લાગણીયુક્ત પ્રયુક્તિથી ઓછું કંઈ જ ન ખપે. અને તે લાગણીયુક્ત પ્રયુક્તિ સાથેની મુલાકાત અમે પહેલીવાર જોઈ. ચાલો,તમે પણ અમારી શાળામાં, દાદાજીની સાથે-સાથે અને કેમેરાની આંખે-આંખે !!!!!

"માટી માંથી ઘર બનાવી પર્યાવરણની સમજ કેળવતા બાળકો" - પ્રજ્ઞા શિક્ષણ  

અલ્યા ! બાળકો ,તમે  કેવી રીતે કાર્ડ શોધો છો?

કેવી રીતે શિક્ષક કામ કરે છે?

બાળકો શું તમે જાતે શીખો છો? 

કયુ કાર્ડ શીખી રહ્યો છે, બેટા ? 

પ્રજ્ઞા શિક્ષણમાં તમારો શું રોલ છે?

"બાળકની સાથે બાળકની જેમ" -ધર્મેશભાઈ[ધમાલ] 

પ્રજ્ઞાપદ્ધતિની સમજ મેળવતા સાહેબશ્રી 

શિક્ષણ કાર્યની નોંધ 

કેવી છે ગ્રામજનોની જીવનશૈલી ?

ગામની માહિતી લેતાં-લેતાં ગામમાં જ જમણ 

કેવું શીખ્યા "પ્રજ્ઞા"વડે? બાળકો દ્વારા ફીડબેક 

 તમારૂ શું કહેવું છે? વાલી મુલાકાત...

બાળકોના પોર્ટફોલિયોનું નિરીક્ષણ...

કોર ટીમના સભ્યશ્રી- સુચિતભાઈ બાળકો  સાથે ...

તમારી શાળાના પ્રજ્ઞા-શિક્ષક તરીકે તમારો શું અભિપ્રાય છે?........

શ્રી વિરેન દુબે ઉર્ફે “દાદાજી”ને કેવી લાગી અમારી શાળા ??..આવો વાંચીએ તેમની જ કલમે ...

[૧ ]                                                  [ ૨]                                                        [  ૩ ]