Masti Ki Pathashala @NavaNadisar: July 2016

ધોરણ પહેલું-: શરૂઆતમાં ફક્ત એક્શન-પછી પરફેક્શનનો આગ્રહ !!

નિસરણીમાંના પગથિયાંમાં સૌથી વધારે મહત્વનું પગથીયું કયું ?

– એવો જયારે કોઈ પ્રશ્ન કરે ત્યારે આપણો જવાબ હોય છે કે - અરે ! આવો તો કોઈ પ્રશ્ન હોય બધા જ પગથિયાં સરખું જ મહત્વ ધરાવતાં હોય છે . કોઇપણ પગથિયું કાચું પડે એટલે સમજો કે તે નિસરણી પરથી સીધા જ નીચે ! માટે બધા જ પગથીયાં મહત્વનાં કહેવાય – વાત પણ સાચી. પરંતુ જો તમને કોઈ એવું પુછે કે નિસરણી પરના કયા પગથીયાં પર સૌથી વધારે પ્રયત્ન બળ લગાડવું પડે? – ત્યારે અમારો અને કદાચ આપણા સૌનો જવાબ એ જ હોય કે – પ્રથમ પગથીયે જ સ્તો ! હવે વ્યવહારિક જીવનનું બીજું ઉદાહરણ -

તમારા વ્હીકલને ગતિમાન કરવાની વાત હોય ત્યારે કયા નંબરના ગીયરમાં સૌથી વધારે ઉર્જા વપરાય છે?

-ત્યારે પણ આપણો જવાબ હોય છે- પ્રથમ ! કોઈ પણ વસ્તુને ગતિમાન કરવાની તમામ બાબતોમાં બળ લગાડવા માટેના નિયમોમાં એક સમાનતા એ જ હોય છે કે “શરૂઆતમાં વધારે બળ/ઉર્જાની જરૂર પડે જ !” તો બાળકોને શૈક્ષણિક પ્રક્રિયામાં ગતિમાન કરવા માટે અલગ નિયમ ન જ ! માટે શૈક્ષણિક પ્રવાસમાં સૌથી વધારે મહત્વનું છે તેનું પહેલું ધોરણ અને તેમાં પણ વધારે મહત્વનું છે તેની શરૂઆતનો સમય ! કે જે અત્યારે ચાલી રહ્યો છે ! મિત્રો, હવે કદાચ દલીલ એ પણ થશે કે બાળક પગથીયું કે એન્જીન તો નથી જ કે તેના પર આજે આપણે વધારે પ્રયત્ન બળ લગાડીશું તો આજે જ બાળકની ગતિમાં વધારો થશે ! હા,તે વાત પણ સાચી ! પરંતુ આપણો પ્રયત્ન રહેવો જોઈએ કે તે જેમ બને તેમ ઝડપથી ગતિ પકડે. તે માટે આપણે રંગભૂમિનો અભિનય માટેનો એ નિયમ અનુસરવો જરૂરી છે કે - પહેલાં એકશન એટલે કે અભિનય પર ધ્યાન અને પછી જયારે એક્શન ગતિ પકડે પછી અભિનયના પરફેક્શન પર ફોકસ કરવો ! એકવાર આ નિયમને અનુસરીશું - વર્ગખંડોરૂપી રંગભૂમિને તેની અનુકળતા મુજબની સર્જીશું - પ્રમાણિક પ્રયત્ન કરીશું લઈશું - તો આપણા પહેલાં ધોરણના બાળ-હીરોઝને એક્શનમાં આવતાં અને ત્યારબાદ તેની એકશનમાં પરફેક્શન આવતાં બહુ સમય નહિ જાય ! બસ જરૂરી છે કે તે માટેનો પ્રયત્ન ધૈર્યયુંકત અને પ્રમાણ મુજબનો - સાચી દિશામાં હોય !!!

આપણી પીડા – આપણો ઉપચાર !

કોઈક શબ્દ જરૂરથી વધુ વખત વપરાય પછી તે એનો ખરો અર્થ ગુમાવી દે છે. આવું જ કૈક બન્યું છે “ઉપચારાત્મક” શબ્દ સાથે ! શાળાને એ શબ્દ કૌરવોએ અભિમન્યુ માટે રચેલા ચક્રવ્યૂહ જેવો લાગે છે. અભિમન્યુ જેવી અવસ્થાના ઉત્સાહમાં કાર્ય આરંભ થાય તોય એ અંત સુધી ટકવાની અડગતા ગુમાવી દે છે.

કારણો અનેક છે – મુખ્ય કારણ છે – મૂંઝવણ – અભ્યાસક્રમ (એ સંદર્ભે પાઠ્યપુસ્તક) પૂરો કરું કે વાંચન – લેખન કરાવું ? અને એ મૂંઝારા વચ્ચે કાર્ય સરકારી રીતે થતું જાય.. જો કોઈકવાર નિરાંતે વિચારીશું તો ખ્યાલ આવશે કે “પ્રાથમિક શિક્ષણ” કોને કહીશું? બાળકને કોઈક માહિતી નહિ પ્રાપ્ત થાય તો શું આભ તૂટી પડશે ? વાંચતો થઇ જશે તો એવી તો કઈ કેટલી માહિતી જાતે મેળવી લેશે. પણ વર્ગમાં માહિતી પ્રદાન કરવી એ આપણું મન ગમતું અને પ્રમાણમાં સરળ કામ છે. અટપટું કાર્ય છે, દરેક બાળકની જરૂરિયાત મુજબ શીખવાનો મોકો આપવો ! દરેક શિક્ષક ઈચ્છે તો છે કે તેના વર્ગના બધા બાળકો અર્થસભર વાંચે, લખે અને પ્રાથમિક ચાર ક્રિયાઓ કરી શકે. એવું ના થાય ત્યારે અમારા સૌની જેમ દરેક શિક્ષક સતત એક “ગીલ્ટ” તો અનુભવે જ છે છતાં તે એમાંથી નીકળવાના રસ્તા શોધવાને બદલે –વર્ગમાં જઈ જે સુજ્યું એ કરાવવા માંડવાની સ્થિતિમાં આવી જાય છે. આ વખત ઉપચારાત્મક કાર્યની શરૂઆત કરતા પહેલા આ વિષે વિચાર્યું – તેમને વાંચતા-લખતા-ગણતા ન આવડવાના ઘણા કારણો છે. તે દરેક વર્ગે વર્ગે અને દરેક બાળકે જુદા જુદા છે. જે પૈકી આપણે કેટલા એડ્રેસ કરી શકીએ – એ આપણું પહેલું કામ હોવું જોઈએ. દર વર્ષે વર્ગ શિક્ષક જ વાંચન-લેખન કરાવે એટલે જેમની શીખવાની ઝડપ વધુ છે તે ઝડપથી આગળ વધે છે- સામે છેડે જેમની ઝડપ પ્રમાણમાં ઓછી છે તેમના સ્વાભિમાનના ફુરચા ઉડતા રહે છે. એક પ્રયોગ રૂપે એક માસ ઉપચારાત્મક માટેના કલાકોમાં ૫ થી ૮ ના તમામ વિદ્યાર્થીઓને તેમની શીખવાની ગતિ અનુસાર વહેચ્યા અને સૌને તેમને અનુરૂપ કાર્ય સોપ્યું. એનાથી જે તે ધોરણમાં જે કાર્ય થતું તેમાં જેમની બાદબાકી રહેતી તેમનો વિશ્વાસ બન્યો કારણ આ વર્ગનું કાર્ય અને તે માટેની ઝડપ તેમને અનુરૂપ હતી. આ મુજબ કાર્ય પછી હવે, તેઓ ફરી તેમના જ વર્ગમાં છે. જોઈએ હવે તેઓ વર્ગમાં કેવું પ્રદર્શન કરી શકે છે !

આ વખતના અનુભવે** એ પણ સમજાયું છે કે આખું વર્ષ – કે વર્ષોવર્ષ પણ આપણી શાળાના તમામ બાળકો અર્થસભર વાંચે એ માટે જે પણ પ્રયત્નો થાય તે બધા આપણા અભ્યાસક્રમનો જ હિસ્સો રહેશે.

** અનુભવ –

એક શિક્ષક રજા પર હતા ધોરણ છઠ્ઠા અને આઠના વિદ્યાર્થીઓને એક શનિવારે ભેગા મેદાનમાં જુથમાં બેસાડી એક એક ફકરો મોટેથી વાંચવાનું કાર્ય સોપ્યું. એવામાં આ વર્ષે અન્ય શાળામાંથી આપણી શાળામાં આવેલી એક ધોરણ – ૬ ની વિદ્યાર્થીની રડમસ અવાજે “સાયેબ મને આ ચોપડી વાંચતા નથી આવડતી !” “ઓહો, એમાં શું? જા તું તારી નોટબુક લઇ આવ એમાં લખી આપું એ વાંચજે.” એ દોડીને નોટબુક લઇ આવી. એમાં કેટલાક શબ્દો લખાયા અને વાંચવાનો પ્રયત્ન થયો...માત્ર બીડેલા હોઠ વડે ! શબ્દો બદલાયા – “નમ, મન, મગન, જગ,” “હવે વાંચ !” અને હવે છુટ્ટા મોઢે રડવાનો જ અવાજ ! આખે આખો શિક્ષક બળે એવા એ આંસુ – એને વાંચવું છે અને વાંચી શકતી નથી ! પ્રયત્નો પછી હજુ પણ સ્થિતિમાં ફેરફાર એટલો જ કે એ હવે રડતી નથી. અને “નમ” ના યાદ આવે તો અટકીને પૂછે છે – “નમ છે ?” સામે એક સ્મિત ( અને અંદર એક ફફડાટ કે આને ક્યારે આવડી રહેશે ?) સાથે “યસ- એક દમ સાચું ‘નમ’ લખેલું છે !”